«Америка ёрдами эвазига украин ресурслари» бўйича битим тузиш режаси ҳақида АҚШ президенти Дональд Трамп Илк бор 3 феврал куни эълон қилди. «Бу жуда катта битим. Бу триллион долларлик битим бўлиши мумкин», — деб таъкидлади у 25-феврал куни. Шу куни ғарб ва украин ОАВ шартнома келишилгани ҳақида хабар берди, 26 феврал куни эса унинг матни The Financial Times (FT) ва «Европейская правда» томонидан эълон қилинди.

Ҳужжат «Тикланиш инвестиция фонди қоидалари ва шартларини белгилаш бўйича икки томонлама келишув» деб номланади ва 11 моддадан иборат (АҚШ томонидан ҳужжат устидаги иш ҳали давом этаётгани таъкидланган).

Киев ва Вашингтон биргаликда Тикланиш инвестиция фондини тузишга келишиб олди. Унга Украина ҳукумати давлат мулкида бўлган (минераллар, нефть, газ) табиий ресурслар савдосидан тушган даромаднинг 50 фоизини йўналтиради, бироқ бу «Нафтогаз» ва «Укрнафта» фаолият соҳасига тегишли бўлмайди.

Жамғарилган маблағлар камида йилда бир марта Украина лойиҳаларига қайта инвестиция қилинади ва бу «республика хавфсизлиги, ҳимояси ва фаровонлигига кўмак бериш» мақсадини кўзлайди. АҚШ эса ўз навбатида «барқарор ва иқтисодий жиҳатдан ривожланган Украинани шакллантириш бўйича узоқ муддатли мажбуриятларни» ўз зиммасига олади. Фонд ҳақидаги аниқ тафсилотлар алоҳида келишувда белгилаб қўйилади.

Оммавий ахборот воситаларига келиб тушган келишувнинг дастлабки варианти Украина учун анча қаттиқ мажбуриятларни назарда тутарди. Унга кўра, Киев табиий ресурсларни сотишдан тушган даромаднинг 50 фоизини Тикланиш инвестиция фондига йўналтириши шарт эди ва бу миқдор камида 500 миллиард долларга етгунча давом этиши керак бўлган. Шунингдек, Украина АҚШ келишув имзоланганидан сўнг тақдим этадиган маблағнинг икки баробари миқдорида фондга инвестиция киритиш мажбуриятини олади.

Бундан ташқари, дастлабки келишувда фонд 100 фоиз АҚШга тегишли бўлиши кўзда тутилган эди. Аммо ушбу моддалар келишувдан чиқариб ташланди.

Бунга жавобан Киев ҳужжатга АҚШ томонидан хавфсизлик кафолатлари киритилишини талаб қилди. Натижада, келишув матнида Вашингтоннинг «Украинага узоқ муддатли тинчликни таъминлаш учун зарур хавфсизлик кафолатларини олиш йўлидаги саъй-ҳаракатларини қўллаб-қувватлаши» ҳақидаги банди пайдо бўлди.

Келишувни Украинадаги асосий вазирликлар — адлия, иқтисодиёт ва ташқи ишлар вазирликлари аллақачон маъқуллаган. The Financial Times манбаларига кўра, бу ҳали фақат «чегаравий келишув» бўлиб, фонд ташкил этилгунга қадар барча эҳтимолий келишмовчиликлар ҳал қилиниши режалаштирилган.

Украина ғабр ҳамкорларга ўзининг табиий ресурсларидан фойдаланиш имконини бериш ғоясини Владимир Зеленский 2024 йил октябрь ойида расман тақдим этган «Ғалаба режаси»да баён қилган. Ҳужжатнинг республика стратегик иқтисодий салоҳиятига бағишланган 4-моддасида Зеленский ҳамкорлар билан «мавжуд танқис ресурсларни биргаликда ҳимоя қилиш» ва уларга инвестиция киритиш бўйича битим имзолашни таклиф қилганди.

«Гап қиймати триллионлаб долларга тенг табиий ресурслар ва нодир металлар ҳақида кетмоқда – бу, хусусан, уран, титан, литий, графит ва бошқа стратегик қимматбаҳо ресурслардир», — дейилган режада.

FT маълумотларига кўра, ушбу бандни режага киритиш таклифи Дональд Трамп тарафдори, республикачилар сенатори Линдси Грэмдан чиққан. Зеленский бу режани 2024 йил сентябрь ойида АҚШга ташрифи чоғида Трампга тақдим этганди.

АҚШ ва Украина келишув бўйича қандай музокаралар олиб борди

Шу пайтгача ўтказилган музокаралар осон кечмади. 12 феврал куни, Трамп келишув ҳақида эълон қилганидан тўққиз кун ўтиб, АҚШ молия вазири Скотт Бессент Киевга келишувнинг тайёр варианти билан етиб келди.

Украина томонига ҳужжат матни Бессентнинг Зеленский билан учрашувидан атиги уч соат олдин тақдим этилди. Учрашувда эса молия вазири ҳужжатни дарҳол имзолашни талаб қилди. Бироқ Зеленский бу талабни кескин рад этди.

Манбаларга кўра, Зеленский америкалик вакил билан шундай баланд овозда гаплашганки, унинг сўзлари қўшни хоналардан ҳам эшитилган. Учрашувдан кейин эса Зеленский «қўллари титраётгани яққол кўринган» Бессентнинг ёнида туриб, журналистларга келишувни Мюнхендаги хавфсизлик конференциясида имзолашини маълум қилган.

Келишувнинг кечикиши ва Россия-АҚШ музокаралари

Мюнхенда Украина АҚШга ўзи таклиф этган тузатишларини тақдим қилди, шунинг учун келишувни имзолаш яна кечиктирилди.

18 феврал куни Ар-Риёдда Россия ва АҚШ ўртасида музокаралар бўлиб ўтди, унда томонлар Украина бўйича сиёсий ечим жараёнини бошлашга келишиб олди.

Украина президенти Владимир Зеленский бу учрашувга жуда кескин муносабат билдирди ва:
«Москва ва Вашингтон бизнинг одамларимиз ва ҳаётимиз ҳақида, урушни тўхтатиш ҳақида бизсиз музокаралар олиб бора олмайди», — деди.

Бунга жавобан Дональд Трамп Зеленскийга нисбатан кескин баёнотлар берди. Уни «сайловсиз диктатор» деб атади. Шу билан бирга, Киев халқаро социология институтининг 2025 йил феврал ойидаги сўровномаси бўйича 57 фоиз украиналиклар Зеленскийга ишонч билдирганини маълум қилди.

Трампнинг Украина қарзи ҳақидаги баёноти ва таҳдиди

Дональд Трамп келишувда тилга олинган 500 миллиард доллар – бу АҚШнинг Украинага кўрсатган ёрдами учун Киев аллақачон қарздор бўлган маблағ эканини таъкидлади. Унинг айтишича, Вашингтон бу пулларни ресурслар бўйича келишув орқали қайтариб олишни режалаштирган.

Кейинроқ Трамп янада кескин баёнот бериб,«Украина ёки келишувга рози бўлиб, АҚШга 400–500 миллиард долларни қоплайди, ёки муаммоларга дуч келади», — деди.

АҚШ президентининг маслаҳатчиси Майк Уолтц эса Трампнинг реакциясини изоҳлаб:
«Президент Трамп ҳозир Зеленскийдан жуда хафа, чунки у… бизнинг таклифимизни қабул қилишни истамади. Аммо ўйлайманки, у барибир охир-оқибат буни қабул қилади», — деди.

Зеленский қарз талабини рад этди

«Мен АҚШдан 500 миллиард доллар ёрдам олганим йўқ. Кимгадир бу ёқадими-йўқми – фарқи йўқ. Мен ҳатто 100 миллиард долларни ҳам тан олмайман. Биз президент Байден билан бу маблағ грант сифатида берилаётгани ҳақида келишиб олганмиз! Грант – бу мажбурият эмас. Биз грантларни қайтармаймиз… Мен ўн авлод украиналиклар тўлашга мажбур бўладиган ҳужжатга имзо чекмайман», — деди у.

26 февраль куни Зеленский келишувнинг якуний варианти уни қониқтирганини билдирди:
«Мен учун энг муҳими – биз қарздор эмаслигимиз. Медиада нима дейилаётганидан қатъи назар. Келишувда 500 миллиард қарз ҳам, 350 миллиард ҳам, 100 миллиард ҳам йўқ. Чунки бу бизга нисбатан адолатсиз бўлар эди», — деди у журналистларга.

Украинадаги табиий ресурслар ва улар АҚШга нега керак?

Дональд Трамп Украина табиий ресурсларига кириш имкони ҳақида гапирганида аслида нима назарда тутгани ҳалигача аниқ эмас. У фақатгина нодир ер металларини (17 элемент, жумладан, скандий, иттрий, лантан, празеодим, неодим ва бошқалар) назарда тутганми ёки кенгроқ маънода «критик фойдали ресурслар» ҳақида сўз кетяптими – буям ноаниқ.

АҚШ Геология хизмати (USGS) 2022 йил рўйхати бўйича «критик фойдали ресурслар» 50 та бўлиб, улар орасида литий, кобальт, висмут, графит, титан, цирконий ва бошқалар бор.

Бу элементлар кучли доимий магнитлар, смартфонлар ва бошқа истеъмол электроникаси, ҳарбий двигательлар, ракеталар ва лазер тизимлари ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Газпромбанк иқтисодий прогноз маркази маълумотларига кўра, жаҳон бозорида нодир ер элементлари савдоси 15 миллиард доллардан ошмайди. Бироқ, АҚШ саноати бу металлар бўйича асосан Хитойга боғлиқ. CBS маълумотларига кўра, Хитой жаҳонда нодир ер металлари қазиб олишнинг 70 фоизини таъминлайди, жаҳонда уларни қайта ишлашнинг 90 фоизи ҳам Хитойда амалга оширилади. Яъни, ҳатто ўз ресурсларига эга давлатлар ҳам уларни қайта ишлаш учун Хитойга юборишга мажбур.

Украина ресурслари бўйича келишувда нималар назарда тутилган?

Эълон қилинган келишув матнига кўра, АҚШ ва Украина инвестицияларни қуйидаги соҳаларга йўналтиришни режалаштирмоқда:

• Фойдали қазилма конлари;
• Углеводородлар, нефть ва табиий газ;
• Бошқа қазиб олувчи материаллар;
• Инфратузилма, портлар ва давлат корхоналари.

Бу, эҳтимол, АҚШнинг Хитойга боғлиқликни камайтириш ва ноёб ер металлари манбаларини диверсификация қилиш ҳаракатларидан бири сифатида қаралиши мумкин.

Украина марганец, титан ва графитнинг муҳим ишлаб чиқарувчиси ҳисобланади, охиргиси эса литий-ион аккумуляторларида қўлланилади. Шунингдек, мамлакат литий захираларига эга, аммо улар ҳали қазиб олинмаган. Бироқ, AFP таъкидлашича, Украинада нодир ер металлари захиралари ҳали тасдиқланмаган.

S&P Global Commodity Insights маълумотларига кўра, Украина ноёб ер металлари захиралари бўйича асосан Совет Иттифоқи давридаги баҳоларга таянади, бу геологик тадқиқотлар асосан 1960–1980-йилларда ўтказилган. Украина Давлат геология ва ер ости бойликлари хизмати собиқ раҳбари Роман Опимах агентликка маълум қилишича, нодир ер металлари захираларининг замонавий баҳолаши мавжуд эмас, шунингдек, у маълумотларнинг бир қисми махфий эканлигини таъкидлаган.

Украина ҳукумати тақдим этаётган конларидан бири 1970 йилда совет геологлари томонидан топилган Новополтавское кони (Запорожье вилояти) бўлиб, у ягона тасдиқланган кон ҳисобланади. Шунингдек, агентлик Азовское ва Мазуровское конлари ҳақида маълумот бериб, улар ҳозир Россия назоратига ўтганини таъкидлаган.

Қатор мутахассислар Украинада ноёб ер металлари захираларининг миқёсига шубҳа билан қарайди. «Мен Украинада ҳеч қандай катта ҳажмдаги нодир ер элементлари захиралари ҳақида эшитмаганман. Бу фақат навбатдаги хаёлпарварлик бўлиб, биз қандайдир мўъжизавий тарзда танқидий аҳамиятга эга қазилма бойликларга кириш муаммосини ҳал қиламиз, деган фикр. Менинг хаёримга келган энг яқин аналогия — бу Афғонистон ер ости бойликлари ҳақидаги ўхшаш бўрттириш, гўё у ерда триллионлаб долларлик фойдали қазилмалар мавжуд», — деди Колорадо Горноруд институти Пейн директори Морган Базилиан.

Украинада иқтисодий жиҳатдан фойда келтирадиган ноёб ер металлари конлари мавжуд эмас, деб таъкидлайди мустақил геология консультанти Тони Мариано.