2025 йил 4 март куни Дональд Трамп Канада ва Мексикадан импорт қилинадиган барча товарларга 25 фоизлик бож жорий қилди, шунингдек, Хитойдан келадиган маҳсулотларга божни 10 фоиздан 20 фоизга оширди. Республикачи сиёсатчи бу қарорларини сайловолди кампанияси давридаёқ ваъда қилган эди, аммо президентлик лавозимига киришганидан кейин ушбу фармонларни имзолашни кечиктириб келаётганди. Трамп юқоридаги уч давлатдан АҚШга кириб келаётган хавфли наркотик – фентанилнинг олдини олишни талаб қилди. Мексика ва Канада учун эса яна қўшимча тарзда ноқонуний миграцияни тўхтатиш учун чегаравий назоратни кучайтиришни ҳам сўради. Мамлакатлар Вашингтон талабларига мувофиқ ҳаракат қилишга тайёрлигини билдирганига қарамай, ушбу давлатлар божларнинг жорий этилишининг олдини ололмади. Бу тариф уруши тахминан 1,5 триллион долларлик импортга таъсир кўрсатади ва бутун дунё иқтисодиёти учун олдиндан айтиб бўлмайдиган оқибатларни юзага келтириши мумкин.

Қайси товарлар Америка божларидан жабр кўради?

Божлар минглаб турдаги товарларга таъсир кўрсатади. Канада, Мексика ва Хитой — АҚШнинг энг йирик савдо ҳамкорлари бўлиб, уларнинг улуши Америка ташқи савдосининг 40 фоизини ташкил қилади. Божлар натижасида нархлари ошиши эҳтимоли юқори бўлган айрим товарлар тоифалари қуйидагилар:

Автомобиллар. Америка автосаноати Мексика ва Канададаги йиғув жараёнларига боғланиб қолган. Божсиз савдо йиллар давомида бу соҳани уч мамлакат учун ягона бозорга айлантирган. Ҳатто айрим эҳтиёт қисмлар автомобил тўлиқ йиғилгунигача 6–8 марта АҚШ чегарасини кесиб ўтади. Энди ҳар бир шундай транзит 25 фоизлик божга тортилади, бу эса машиналар нархига таъсир қилмай қолмайди. Ҳисоб-китобларга кўра, бир машина нархи Америка хонадонлари учун ўртача 2,5 минг долларга қимматлашиши мумкин.

Электр энергияси. АҚШ Канада ва Мексикадан келаётган энергия ресурсларига таянади. Трамп Канадага маълум истисно қилган — бу мамлакатдан келаётган нефт ва бошқа хомашёларга 25 фоиз эмас, балки 10 фоизлик бож жорий қилинган.

Электроника. АҚШ бутун дунё каби смартфонлар, компьютерлар ва бошқа электроника ишлаб чиқариш учун зарур қисмлар бўйича Хитой импортига қарам. Божларнинг ошиши натижасида бу қурилмаларнинг Америка истеъмолчилари учун нархи кўтарилиши эҳтимоли юқори.

Уй-рўзғор буюмлари. Бу тоифа ҳам Хитой импортларига боғлиқ. АҚШ — Хитой учун энг йирик экспорт бозори бўлиб, 2024 йилда бу давлатга экспорт 500 миллиард доллардан ошган. Бу тоифага маиший техника, ўйинчоқлар, мебел, спорт анжомлари, пойабзал, кийим-кечак ва текстиль маҳсулотлари киради.

Озиқ-овқат ва ичимликлар. АҚШ кўплаб озиқ-овқат маҳсулотларини Канада ва Мексикадан импорт қилади. Масалан, 2023 йилда Мексика АҚШнинг сабзавот импортининг 63 фоизини, мевалар ва ёнғоқларнинг 43 фоизини таъминлаган. Шунингдек, бу мамлакат АҚШга энг кўп пиво етказиб берувчи давлат ҳисобланади. Канада эса гўштдан тортиб ғалла маҳсулотларигача муҳим қишлоқ хўжалик товарлари экспорти билан шуғулланади.

Йель университети тадқиқотчиларига кўра, тариф уруши натижасида ўртача америкалик оила харажатлари камида 1000 долларга ошиши мумкин, айрим прогнозларга кўра, бу кўрсаткич 2000 долларгача кўтарилади. 5 март куни Конгресс олдида чиқиш қилган Дональд Трамп аҳолига маълум «кичик ноқулайликлар» юзага келишини тан олган.

У ҳолда божлардан қандай фойда?

2025 йил январь ойида АҚШ молия вазири Скотт Бессент тариф уруши мамлакатга уч асосий йўналишда фойда келтиришини айтганди:

Адолатсиз савдо амалиётларини тугатиш. Бу Американинг ишлаб чиқариш саноатига рағбат беришга ёрдам бериши керак.

Федерал бюджетни қўшимча даромад билан таъминлаш. Бу Трамп сайловчиларга ваъда қилган солиқларни камайтириш дастурини амалга оширишга ёрдам беради.

Санкцияларга муқобил восита. Трамп маъмуриятига кўра, Байден даврида жуда кўп ишлатилган санкциялар халқаро иқтисодий муносабатларда ўз самарадорлигини йўқотган.

Биринчи банд Трампнинг умумий изоляционистик сиёсатига мос келади. Президент Америка компанияларини ишлаб чиқаришни АҚШга қайтаришга чорламоқда, чет эл фирмаларини эса Америка бозорига мўлжалланган корхоналар қуришга ундаяпти. Бунинг эвазига у турли рағбатлар, жумладан, қурилиш рухсатномаларини тезроқ бериш, солиқларни камайтириш ва хорижий рақобатчиларга қарши божлар жорий қилиш орқали ҳимоялашни таклиф қилмоқда.

Қўшимча давлат даромадлари масаласида Трамп Конгрессдаги нутқида «триллионлаб доллар» божлар орқали давлат ғазнасига тушишини айтган. Унинг режасига кўра, 10 йил ичида аҳоли ва бизнес учун 4,6 триллион долларлик солиқ имтиёзларини молиялаштириш учун айнан шу даромад керак. Аммо мутахассислар бу рақамларни шубҳа билан қарамоқда. Масалан, Tax Foundation таҳлил ташкилоти 2025 йилда божлар орқали федерал бюджетга 142 миллиард доллар тушишини башорат қилган.

Санкцияларга муқобил восита сифатида тарифлардан фойдаланиш Трамп маъмурияти учун стратегик аҳамиятга эга. Байден даврида жорий этилган чекловлар, айниқса, Россияга қарши санкциялар, АҚШ долларига бўлган халқаро ишончга таъсир қилган. Тариф сиёсатининг тарафдорлари Трамп бу воситани Колумбияда самарали қўллаганини таъкидлайди: у Боготани АҚШдан ноқонуний мигрантларни чиқариш бўйича ҳамкорлик қилишга мажбурлагани учун божлар билан таҳдид қилган ва тезда мақсадига эришган.

Бу Канада, Мексика ва Хитойга қанчалик таъсир кўрсатади?

Канада, Мексика ва Хитой божлардан анча катта жабр кўради, айниқса Канада ва Мексика. Бу икки давлат ўзларининг энг йирик савдо ҳамкоридан боғланиб қолган. 2024 йилда Мексика АҚШга 505 миллиард долларлик товар экспорт қилган бўлиб, бу мамлакат ЯИМининг тахминан 30 фоизига тенг. Канада эса 412 миллиард долларлик товар экспорт қилган, бу эса мамлакат ЯИМининг 20 фоизини ташкил этади. Солиштириш учун, АҚШнинг Мексикага экспорти 334 миллиард, Канадага эса 349 миллиард долларни ташкил қилган бўлиб, бу икки ҳолатда ҳам мамлакатнинг ЯИМига нисбатан 1 фоиздан камроқни ташкил қилади.

Канадада энг катта зарба автомобиль саноати ва энергетика соҳасига келиб тушади. Бу икки сектор ҳар йили АҚШга тахминан 185 миллиард долларлик маҳсулот экспорт қилади. Божлар натижасида ишлаб чиқариш харажатлари ошиб, айрим корхоналар фойда келтирмай қўйиши мумкин. Шунингдек, компаниялар юзага келган қўшимча харажатларни истеъмолчиларга юклайди, бу эса нархларни оширишга олиб келади. Канада бош вазири Жастин Трюдо янги шарт-шароитларга мослашиш осон бўлмаслигини тан олган ва ҳукумат бизнес учун салбий таъсирни юмшатиш мақсадида чоралар кўришини айтган.

Мексика ҳам автомобил саноатини қайта кўриб чиқишга мажбур бўлади. 2024 йилнинг 11 ойида мамлакат АҚШга 87 миллиард долларлик автомобил ва 64 миллиард долларлик эҳтиёт қисмлар экспорт қилган. Божларнинг ошиши автомобил нархларининг ўсишига олиб келади ва бу маҳсулотларнинг америкалик истеъмолчилар учун рақобатбардошлигини пасайтиради. Мутахассисларнинг фикрича, бу жараён занжир бўйлаб иш ўринлари қисқаришига олиб келиши мумкин. Баъзи таҳлилларга кўра, миллий иқтисодиётнинг 4 фоизга пасайиши эҳтимоли бор. Президент Клаудия Шейнбаум ҳукумат янги бозорларни излаш ва хорижий сармоядорларни жалб қилиш йўналишида фаол иш олиб боражагини маълум қилган. Асосий эътибор Европа Иттифоқига қаратилиши мумкин, бироқ ЕИ АҚШ ўрнини тўлиқ боса олмайди.

Хитой эса тариф урушига нисбатан яхшироқ тайёрланган. Экспертларнинг ҳисоб-китобларига кўра, 20 фоизлик божлар 2025-2027 йиллар оралиғида мамлакатнинг ЯИМ ўсишини тахминан 0,6 фоизга секинлаштириши мумкин, бироқ жаҳондаги иккинчи йирик иқтисодиёт ўз маҳсулотлари учун муқобил бозорлар топишга қодир. Шуни ҳам унутмаслик керакки, Хитой АҚШ билан савдо қарама-қаршилиги шароитида бир неча йилдан буён яшаб келмоқда. Дональд Трампнинг илк президентлик муддати давомида Хитой товарларига 380 миллиард долларлик божлар жорий қилинган, 2024 йилда эса Жо Байден протекционистик чораларни янада кенгайтирган.

Жабр кўраётган давлатлар Трампга жавоб қайтарадими?

Ҳа. Энг кескин жавобни Канада берди. Мамлакат дарҳол 25 фоизлик божлар жорий қилиш режасини амалга оширишга киришди. Бу божлар АҚШдан 107 миллиард долларлик импортга таъсир кўрсатиши керак. Улар икки босқичда жорий қилинади. Биринчи босқич аллақачон кучга кириб, 20 миллиард долларлик товарларга таъсир кўрсатган. Қолган сумма бўйича божлар эса уч ҳафта ичида кучга киради.

Хитой эса АҚШнинг қишлоқ хўжалик маҳсулотларига 15 фоизлик божлар жорий қилди (мева ва гўшт каби айрим тоифалар учун «имтиёзли» 10 фоизлик бож белгиланган). Бу чоралар келаси ҳафтада кучга киради. Шунингдек, Пекин АҚШнинг ўнта мудофаа компаниясини «ишончсиз» ташкилотлар рўйхатига киритди ва яна ўн бешта корхонага экспорт назорати жорий қилди. Бу санкциялар Хитой компанияларига Америка корпорациялари билан икки мақсадли технологиялар бўйича ҳамкорлик қилишни тақиқлайди. Бундан ташқари, Хитой ҳукумати кескин баёнотлар билан чиқди: мамлакатнинг Вашингтондаги элчихонаси АҚШ билан «ҳар қандай урушга» тайёр эканлигини маълум қилди, Хитой Ташқи ишлар вазирлиги эса савдо можаросига сабаб қилиб кўрсатилган фентанилга оид айбловларни «ишончсиз баҳона» деб атади.

Мексика эса ҳозирча эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилмоқда ва аниқ жавоб чораларини эълон қилмаган.

Энди нима бўлади?

Дональд Трамп глобал иқтисодий тартибни ўзгартиришга бўлган уринишларини давом эттиради. У аллақачон Европа Иттифоқига 25 фоизлик божлар билан таҳдид қилган («автомобиллар ва бошқа нарсалар» учун). 12 мартдан эътиборан худди шундай тарифлар АҚШга олиб кириладиган барча алюминий ва пўлатга нисбатан кучга киради. Навбатда – мис. Бу эса Америка президентининг протекционистик ташаббусларининг тўлиқ рўйхати эмас.

Бу чоралар ўнлаб йиллар давомида шаклланган глобал логистика занжирларини бузмоқда ва меҳнат тақсимоти мувозанатини ўзгартиришни талаб қилмоқда. Инвесторлар тариф урушларига асабий реакция билдиряпти, бу эса АҚШ биржа индексларининг пасайиши ва долларнинг қадрсизланишига олиб келмоқда. Шунингдек, АҚШ аҳолиси ҳам хавфлар кучайиб бораётганидан мамнун эмас: сўровларга кўра, америкаликлар Трампдан инфляцияга қарши қатъийроқ чоралар кўришни кутмоқда ва бошқа давлатларга қарши божлар жорий қилишни устувор вазифа деб ҳисобламайди. Бироқ, президент ўз йўналиши тўғри эканига ишонади ва узоқ муддатда бу тарифлар АҚШга республикачилар кўп такрорлайдиган иқтисодий фаровонликни таъминлашини таъкидламоқда.