Бразилия президенти Лула да Силва ва Аргентина президенти Альберто Фернандес ўзаро ягона валюта яратиш бўйича келишувга эришди.

Қайд этилишича, икки мамлакат президентлари қўшма баёнотда ҳам молиявий, ҳам савдо оқимларига хизмат кўрсатиш, транзакция харажатларини камайтириш учун ишлатилиши мумкин бўлган ягона Жанубий Америка валютаси бўйича мунозараларни фаоллаштиришга қарор қилганини эълон қилди.

Ушбу ташаббус қандай пайдо бўлди?

2019 йилда Бразилиянинг ўша пайтдаги президенти Жаир Болсонару Бразилия ва Аргентина «ягона валюта орзуси» сари илк қадамни қўйишга тайёрланаётганини айтган эди. Ўшанда бу ғоя Бразилияда шубҳа билан кутиб олинди. Депутатлар миллий палатаси спикери бу режа Бразилиянинг ҳозирги валютаси реалнинг заифлашишига ва инфляцияга қайтишга олиб келиши мумкинлигини айтди. Шу ўринда мамлакат Марказий банки ҳар қандай муҳокамани расман рад этганди.

2021 йилда Бразилия иқтисодиёт вазири Пауло Гедес Mercosur’даги потенциал валюта иттифоқида Бразилия Германиянинг Европадаги ролини ўз зиммасига олиши мумкинлигини айтганди.

«Ягона валюта учун зарур бўлган параметрларни ўрганишни бошлаш тўғрисида қарор кутилмоқда. Улар орасида бюджет масалалари, иқтисодлар ҳажми ва марказий банкларнинг роли каби масалалар мавжуд»,— дея таъкидлади Аргентина иқтисодиёт вазири Серхио Масса Financial Times’га берган интервьюсида.

Бразилия бу валютани sur, яъни «жанубий» деб номлашни таклиф қилган. Ташаббусчилар бу Жанубий Америка давлатларига долларга қарамликни камайтиришга ёрдам беради деб умид қилмоқда. Дастлаб, бу икки томонлама лойиҳа бўлиб, кейинчалик бунга бошқа Лотин Америкаси иқтисодиётлари қўшилишга таклиф қилинади.

Аввалига sur валютаси Бразилиянинг реал ва Аргентина песосининг ўрнини босолмайди ва улар билан параллель равишда қўлланилади. Бразилия молия вазири Фернандо Аддад 22 январь куни икки давлат янги восита ёрдамида ўзаро савдони кучайтиришни исташини ва ўз валюталаридан воз кечмоқчи эмаслигини таъкидлади.

Маълумотларига кўра, музокаралар жуда эрта босқичда, мақсадга эришиш учун ҳеч қандай муддат белгиланмаган.

Нима учун ягона валюта керак?

Бразилия ва Аргентина расмийларининг тушунтириши шуни кўрсатадики, Европа ҳудудига ўхшаб, валюта иттифоқини яратиш ҳақида гап йўқ. «Аргентина Бразилиядан тайёр маҳсулот сотиб олувчи давлатлардан бири эканлигини ва у ердаги экспортимиз камайиб бораётганини инобатга олсак, ўзаро товар айирбошлаш ҳажмини ошириш имконини берадиган нимадир керак», — дейди Бразилия Молия вазирлиги раҳбари.

Таъкидланишича, бу концепция «ягона валюта»дан фарқ қилади, чунки у миллий валюталардан воз кечишни назарда тутмайди. Бундай валюта Аргентинага захирадан доллар сарфламасдан Бразилия товарларини сотиб олиш имконини беради. Бундан ташқари, Аргентинада доллар тақчиллиги туфайли икки давлат ўртасидаги савдо ёмонлашмоқда. Аргентина Марказий банкининг ялпи заҳиралари, тахминан, 43 миллиард долларни ташкил этади, аммо соф заҳиралари атиги 6 миллиард долларга баҳоланмоқда. Аргентиналик импортчилар долларни расмий тартибга солинадиган валюта бозоридан сотиб олади, бу ерда курс 23 январь ҳолатига кўра бир доллар учун 183 песони ташкил қилади. Ваҳоланки, қора бозорда доллар икки баравар қиммат — 373 песо. Бу бўшлиқ ҳисобга олинса, импортчилар учун расмий бозорда доллар олиш фойдалидир, шунинг учун улар фирибгарлик схемаларига мурожаат қилади — улар импортга рухсат олиш учун аризаларни ортиқча баҳолайди, деб ёзган эди 2022 йилнинг кузида ОАВ.

БМТ маълумотларига кўра, 2021 йилда Бразилия Аргентинага 11,9 миллиард долларлик маҳсулот экспорт қилган, Аргентинадан эса 12,4 миллиард долларлик маҳсулот импорт қилган. 2017 йилда Бразилиянинг қўшни давлатга экспорти 17,6 миллиард долларга, 2018 йилда эса 15 миллиард долларга етган. Бразилиянинг Аргентинага экспорти автомобиллар ва автомобиль эҳтиёт қисмлари, саноат ускуналари ва қора металлардир. 2022 йилда долларнинг Аргентина песосига нисбатан расмий курси 76 фоизга ошди, Бразилия реали эса аксинча, долларга нисбатан, тахминан, 5 фоизга қимматлади. Бу Бразилиянинг экспорт рақобатбардошлиги Аргентинага нисбатан пасайганлигини англатади.

Нима сабабдан ягона валюта лойиҳаси танқид қилинди?

Кўплаб иқтисодчилар Бразилия ва Аргентина ўртасидаги потенциал умумий валюта ҳақидаги хабарни валюта иттифоқини яратиш ташаббуси сифатида қабул қилди. «Бу ақлга сиғмайди», — деб ёзди Халқаро валюта жамғармасининг собиқ бош иқтисодчиси Оливье Бланшар ўз Twitter саҳифасида.

«Агар Лотин Америкаси, шунингдек, бошқа қитъалар билан тузилган шартномаларнинг асосий қисми минтақавий валюталарда тақдим этилса, бу валюталарнинг барқарорлиги ва улардан фойдаланиш қулайлиги ортади. Бундан ташқари, компаниялар ва фуқаролар учун ушбу минтақавий валюталар нуқтаи назаридан фикр юритиш осонроқ бўлади. Шартномалар энди доллар ёки еврода кўрсатилмайди», — дея таъкидлади Макроиқтисодий тадқиқотлар маркази раҳбари Олег Шибанов.

«Муаммо шундаки, Бразилия ва Аргентина иқтисодиётининг барқарорлиги унчалик юқори эмас. Биз иккала мамлакатда ҳам иқтисодий, ҳам валюта инқирозини кўрдик. Шунингдек, Аргентина XXI асрда учта облигациялар дефолтига учраган дунёдаги ягона давлатдир. Шу сабабли, қўшма валюта етарли даражада барқарор бўлади ва бошқа валюталарга нисбатан сезиларли даражада тебранишдан тўхтайди, деб ишонч билан айтиш қийин», — деб қўшимча қилди Шибанов.

Россия Фанлар академияси Лотин Америкаси институти директори ўринбосари Дмитрий Розенталнинг сўзларига кўра, бундай иттифоқ тузишдаги асосий қийинчилик мамлакатлар ўртасидаги ва давлатлар ичидаги муносабатларнинг сиёсий беқарорлигидир. Ҳозирда Аргентина ва Бразилия ўртасидаги муносабатлар ҳар икки давлатда ҳам марказий сўл ҳукуматлар ҳокимият тепасига келгани туфайли бир оз нормаллашди, бироқ Лотин Америкасидаги сиёсий динамика шундайки, узоқ муддатли прогнозлар қилиш қийин.

Perfil нашрида келтирилишича, маҳаллий молиявий таҳлилчи Кристиан Бутелер ҳали ҳам тежашнинг йўли борлигини, аргентиналиклар ўз танловини қилишганини ҳамда ушбу умумий валюта песо ёки реал эмаслигини таъкидлаган.

«Аргентина ва Бразилия ўртасида евро ҳудудига ўхшаш валюта иттифоқини яратиш сценарийси ҳақиқатга тўғри келмайди. Аргентинада асосий фоиз ставкаси Бразилияга нисбатан 61 фоиз пунктга юқори (Аргентинада — 75 фоиз, Бразилияда — 13,75 фоиз), бу Аргентинада юқори инфляция билан боғлиқ. Яъни, 2022 йилда мамлакатда инфляция даражаси 95 фоизни ташкил этган. Валюта иттифоқидаги марказий банк ҳар икки иқтисод учун мақбул бўлган ставкани топиши керак», — дейди Research мустақил тадқиқот компанияси раҳбари Андреас Стено Ларсен. Шунингдек, таҳлилчи Европа Марказий банки учун Германия ва Греция эҳтиёжлари ўртасида муроса топиш қанчалик қийин бўлганини эслатиб ўтади.

Renaissance Capital компаниясининг Россия ва МДҲ мамлакатлари бўйича бош иқтисодчиси Софья Донецнинг таъкидлашича, асосий хавф икки давлат молиявий кўрсаткичларининг дастлабки хилма-хиллиги билан боғлиқ. «Кўп ўзгарувчан молиявий тизим натижасида нафақат Аргентина, балки унинг шериги учун ҳам валюта ўзгарувчанлигини ошириши мумкин», деб қўшимча қилди Донец.

Икки мамлакат иқтисодиётининг ташқи зарбаларга сезгирлигидаги фарқ ҳам муҳим роль ўйнайди. Агар, масалан, бир мамлакат нархлари пасайиб бораётган товарни экспорт қилса, у ўз валютасини заифлаштириш орқали тўлов балансига таъсирини барқарорлаштириши мумкин. Аммо агар валюта иттифоқидаги шерик бир хил хом ашёни сотмаса, у учун валютанинг заифлашиши, аксинча, ташқи оқимлардаги мувозанатни бузади. Донецнинг сўзларига кўра, Европа давлатлари умумий валюта жорий этилганидан бери шундай муаммога дуч келмоқда, гарчи Европа тажрибаси шуни кўрсатадики, ягона валюта ҳам барқарор афзалликларга эга — умумий интеграцияни мустаҳкамлаш, транзакция харажатларини камайтириш ва умумий молия бозорини чуқурлаштиришда ушбу афзалликлар намоён бўлади.

«Оптимал валюта майдонлари назарияси ва Европа амалиёти минтақавий валюта муваффақияти учун давлатлар иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан ўхшаш бўлиши, бир-бири учун муҳим савдо ва молиявий шерик бўлиши кераклигини кўрсатади. Бундан ташқари, улар кейинги интеграцияга тайёр бўлиши керак, масалан, меҳнат ва капитал оқимини енгиллаштириш, фискал усуллар билан зарбаларни юмшатиш каби масалалар ҳамда валюта иттифоқи ҳимоясини таъминлаш талаб этилади. Барқарор валюта иттифоқи фақат битта валютадан фойдаланишдан кўра кўпроқ нарсадир», — деб таъкидлади AСPA суверен рейтинглари директори Дмитрий Куликов.

Куликовнинг сўзларига кўра, Бразилия ва Аргентина, шунингдек, Mercosur’нинг бошқа мамлакатлари каби кенгроқ иқтисодий ва молиявий интеграция учун объектив шартлар мавжуд, аммо бунинг учун «етарли» тўсиқлар мавжуд. Хусусан, валюта иттифоқи йўлидан бориш бу ғояни бир неча ўн йиллар давомида сиёсий қўллаб-қувватлашни талаб қилади ва бу мамлакатлар ичидаги анча кескин сиёсий рақобат шароитида жуда қийин бўлиши мумкин.

Умумий валюта лойиҳалари

Европа иттифоқи учун ягона валюта ҳисобланган энг машҳур, самарали ишлайдиган «евро» лойиҳасидан ташқари, тарихда бундай дизайнларнинг бошқа мисоллари ҳам учрайди.

Мисол учун, ECOWAS мамлакатлари иқтисодий ҳамжамияти комиссияси раиси Жан-Клод Бру 2022 йилда Ғарбий Африка 2027 йилдан ягона «эко» валютани чиқаришни режалаштираётганини айтганди. Ушбу концепция биринчи марта 2003 йилда эълон қилинган.

Хусусан, Аргентина ва Бразилия аллақачон умумий валютани ишлаб чиқишга ҳаракат қилган. 1987 йилда икки давлат раҳбарлари минтақавий ҳисоб-китобларга хизмат кўрсатиш учун «гаучос» деб номланган умумий валюта бирлигини яратишни назарда тутувчи протоколни имзолади, аммо бу ғоя тезда барҳам топган эди.

Россия ва Беларусь иттифоқ давлатини яратиш тўғрисидаги 1999 йилда имзоланган шартномага асосан, ягона пул бирлигини босқичма-босқич жорий этишни ўз ичига олади. Аммо томонлар бу борада ҳали аниқ қадамлар қўйганича йўқ. «Биз Ельцин билан шартномани имзолаганимизда, бу на Беларусь, на Россия рубли, балки бошқа учинчи валюта бўлишини назарда тутган эдик. Лекин бизда ҳам, сизда ҳам рубль бор экан, нега биз ихтиро қилишимиз керак? Уни ‘талер’ ёки бошқа нарса деб аташдан фойда йўқ. Ушбу умумий валюта рубль бўлади», — деган эди Беларусь президенти Александр Лукашенко 2021 йилда «РИА Новости» агентлигига берган интервьюсида.

Азизбек Абдуллаев таржима қилди