S&P Global Ratings халқаро рейтинг агентлиги Ўзбекистоннинг суверен кредит рейтингини «BB-»дан «BB» даражасига оширди ва прогнозни «барқарор» деб баҳолади. Агентлик биринчи марта рейтингни 2018 йилда «BB-» даражасида белгилаган эди, у ордан 7 йил ўтиб янгиланди.

Таҳлилчиларнинг фикрича, рейтингнинг кўтарилиши 2017 йилдан буён валюта курси либераллашувидан кейин амалга оширилаётган «Ўзбекистон макроиқтисодий сиёсатининг барқарор яхшиланиши»ни акс эттиради.

Ислоҳотнинг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат:

• бозор нархлари механизмларига о’тиш;
• энергетика соҳасида тарифларни ўзгартириш;
• тартибга солиш назоратини кучайтириш,
• давлат корхоналарини хусусийлаштириш,
• 2026 йилда ЖСТга киришга тайёргарлик.

Иқтисодий ўсиш

Сўнгги саккиз йил ичида Ўзбекистон иқтисодиётининг ўртача йиллик ўсиши қарийб 6 фоизни ташкил этди. 2025 йилнинг биринчи тўққиз ойида мамлакат иқтисодиёти ўтган йилнинг шу давридаги 6,6 фоиз кўрсаткичига нисбатан 7,6 фоизга ўсди.

Ўсишга ахборот-коммуникация хизматлари, қурилиш, туризм ва савдо каби қатор тармоқлардаги кучли динамика асосий омил бўлди.

Олтиннинг юқори баҳоси ҳам валютанинг мустаҳкамлигини қўллаб-қувватлади ва доллар ҳисобидаги ЯИМни сезиларли даражада оширди.

Хусусийлаштиришдаги секинлик ва давлат корхоналарининг муҳим ролига қарамай, агентлик 2025−2028 йилларда иқтисодий ўсишни 6,3 фоизни ташкил этишини прогноз қилмоқда. Бунга қуйидагилар сабаб бўлади:

• барқарор истеъмол талаби,
• энергетикага катта давлат инвестициялари,
• кончилик соҳасида ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш лойиҳалари,
• инфратузилма лойиҳалари ва ижтимоий харажатлар.

Иқтисодиётни рағбатлантириш ва нархлар барқарорлигини сақлашга қаратилган ҳукумат чоралари — божхона божларининг ноль ставкалари, айрим озиқ-овқат махсулотлари ҳамда оммавий талабга эга асосий товарлар учун тартибга солинган нархлар — истеъмолнинг ўсишига ҳам хизмат қилади.

Аҳоли жон бошига ЯИМ ва иқтисодий тузилма

Агентликнинг прогнозига кўра, 2025 йилга келиб Ўзбекистонда аҳоли жон бошига тўғри келадиган ЯИМ 3500 долларга етади. Бу пандемиядан аввалги 2019 йилдаги 2000 долларлик кўрсаткичдан сезиларли ўсишдир. Шунга қарамай, бу даража халқаро мезонларга бўйича ҳануз паст ҳисобланади.

Ўзбекистон аҳолисининг қарийб тўртдан бир қисми қишлоқ хўжалигида банд бўлиб, бу иқтисодиётнинг қарийб 15 фоизини ташкил қилади.

Мамлакат қулай демографик ҳолатга эга: аҳолининг қарийб 90 фоизи меҳнатга лаёқатли ёки ундан кичик ёшдагилардир, бу эса ишчи кучи таклифининг кенгайиши ҳисобига ўсиш учун имкониятлар яратади.

Бироқ иш ўринларининг ўсиши талабдан кам бўлиши кутилмоқда. Шу боис Ўзбекистондаги доимий ва мавсумий меҳнат муҳожирларининг салмоқли қисми иқтисодиётнинг пул ўтказмаларига қарамлигини сақлаб қолган ҳолда Россия, шунингдек, Европа ва Яқин Шарқда иш излашда давом этади.

Давлат-хусусий шериклик (ДХШ)

ДХШ фаол ривожланмоқда: имзоланган шартномаларнинг умумий қиймати 2024 йил охирига келиб ЯИМнинг тахминан 27 фоизига етди.

Ҳукумат 2024−2030 йилларга мўлжалланган стратегик тармоқларга, биринчи навбатда, энергетикага (лойиҳаларнинг 93 фоизи), шу жумладан, қайта тикланадиган энергияга (барча энергетика лойиҳаларининг 83 фоизи) қаратилган умумий қиймати тахминан 30 млрд долларлик ДХШ лойиҳалари портфелини тасдиқлади.

Ҳукумат 2030 йилгача қайта тикланадиган манбалар улушини энергия балансидаги 54 фоизга (ҳозирги ~ 23 фоиздан) ошириш мақсади билан яшил энергияга алоҳида эътибор қаратган ҳолда электр энергетика саноатини диверсификация ва модернизация қилишни режалаштирмоқда.

Саудия Арабистонининг ACWA Power компанияси 2030 йилгача Ўзбекистонда электр энергияси ишлаб чиқариш лойиҳаларига 7,5 млрд доллар инвестиция киритишни режалаштирмоқда.

Яқинда қабул қилинган ДХШ тизими келажакдаги мажбуриятларни, шу жумладан, 2025 йил учун 6,5 млрд долларлик чегарани чеклаши керак, аммо лойиҳанинг кутилмаган муваффақиятсизликлари узоқ муддатли қарз хавфини келтириб чиқариши мумкин.

Ҳукумат ҳисоб-китобларига кўра, ДХШ лойиҳалари билан боғлиқ тўғридан-тўғри ва потенциал шартли мажбуриятлар ЯИМнинг тахминан 15 фоизини ташкил қилади.

Таркибий ислоҳотлар ва хусусийлаштириш

Иқтисодиётда давлатнинг ролини пасайтиришга қаратилган таркибий ислоҳотлар давом этмоқда, бироқ тараққиёт нисбатан секин кечиши кутилмоқда.

2021 йилдан 2025 йилнинг биринчи ярмигача бўлган даврда хусусийлаштириш бўйича битимлар ҳажми 3,7 млрд долларни ташкил этди (ялпи ички маҳсулотга нисбатан 3,2 фоиз). Энг йирик сотув Ипотека-банкнинг 2023 йилдаги назорат пакети бўлди (хусусийлаштиришдан олдин, мамлакатнинг бешинчи йирик давлат банки).

Бироқ хусусийлаштириш қуйидаги сабабларга кўра дастлаб кутилганидан секинроқ давом этди:

• қайта қуришдаги кечикишлар,
• институционал имкониятларнинг чекланиши,
• пандемия, Россия ва Украина ўртасидаги ҳарбий можаро билан боғлиқ ташқи зарбалар.

Шу билан бирга, расмийлар давлат корхоналарининг устунлик ролини камайтиришга содиқ қолиши кутилмоқда, уларнинг сони тахминан 1800 та бўлиб, 95 фоизидан ортиғи кичик корхоналар ҳисобланади.

Бу мажбурият 2024 йилда Franklin Templeton томонидан бошқариладиган Миллий инвестиция жамғармасининг (UzNIF) ташкил этилишида намоён бўлди.

Жамғарма 15 та йирик давлат корхонаси ва банкларининг акцияларини маҳаллий ва халқаро фонд биржаларига жойлаштиришни мўлжалламоқда.

Россия ва Украина ўртасида ўт очишни тўхтатиш сценарийси

Агар Россия ва Украина ўртасида ўт очиш тўхтатилса, Россия билан боғлиқ ва Ўзбекистон орқали ўтувчи савдо ва молиявий оқимлар ўзгариши мумкин, аммо агентлик умумий иқтисодий таъсир чекланган бўлиб қолишини кутмоқда. 2022 йилдан бошлаб Ўзбекистон иқтисодиёти уруш оқибатларига нисбатан муваффақиятли мослашган.

2025 йилнинг биринчи ярмида пул ўтказмалари ҳажми йиллик ҳисобда 27 фоизга ошиб, 8,2 млрд долларга (ЯИМнинг 7,1 фоизига) етди. Бу ўсиш меҳнатга бўлган барқарор талаб ва Россияда маошларнинг ошиши билан боғлиқ (пул ўтказмаларининг 78 фоизи Россия ҳиссасига тўғри келади), шунингдек, пул ўтказиш каналларининг рақамлаштирилиши ва АҚШ, Германия, Польша ҳамда Жанубий Корея каби манбаларнинг кенгайиши натижасидир.

Россия билан товар айирбошлаш ҳам йилига 5 фоизга ошиб, йилнинг биринчи ярмида 6 млрд долларни (ЯИМнинг 5,2 фоизи) ташкил этди.

Санкция хавфи

Расмийларнинг санкция талабларига риоя қилиш ҳаракатларига қарамай, АҚШ ва Европа Иттифоқи Россия билан бизнес юритувчи ўзбек компанияларига қўшимча иккиламчи санкциялар жорий этиши хавфи сақланиб қолмоқда. Электрон, телекоммуникация ва мудофаа ускуналарини етказиб бериш билан шуғулланувчи хусусий ўзбек фирмаларига нисбатан илгари қўлланилган чора-тадбирлар бунинг далилидир.

Бироқ 2022 йилдан кейин санкциялар сони чекланганлигича қолмоқда.

Институционал чекловлар

Макроиқтисодий сиёсатнинг яхшиланишига қарамай, Ўзбекистоннинг институционал муҳити нисбатан заифлигича қолмоқда. 2023 йил май ойида қабул қилинган янги конституцияга кўра, президентлик муддати беш йилдан етти йилга узайтирилди ва амалдаги президент Шавкат Мирзиёевга 2037 йилгача ҳокимиятда қолиш имконини берди.

S&P маълумотларига кўра, нисбатан марказлашган қарорлар қабул қилиш жараёнини ҳисобга олган ҳолда ҳукумат сиёсатининг жавобини олдиндан айтиш қийин бўлиши мумкин. Қолаверса, коррупция ҳақидаги тасаввурлар яхшиланаётган бўлса-да, рейтинги ўхшаш мамлакатларга нисбатан юқорилигича қолмоқда.

Тарифлар

S&P қайд этишича, 2023 йил октябрь ойида бошланган электр ва газ тарифларининг ошиши энергетика соҳасида давлат субсидияларининг қисқаришига олиб келди. Уларнинг ҳажми 2023 йилдаги 1,5 млрд доллардан (ЯИМнинг 1,4 фоизи) 2024 йилда 0,8 млрд долларгача (ЯИМнинг 0,7 фоизи) камайди.

Энергия нархларининг кўтарилиши вақтинча инфляцияни оширди, аммо бюджетга юкни камайтиришга ёрдам берди.

Қарз юки хавфи сақланиб қолмоқда

S&P агар қарз маблағлари ҳисобидан молиялаштирилган инвестиция лойиҳалари ваъда қилинган барқарор ўсишни таъминлай олмаса, давлат ва ташқи қарз кутилганидан тезроқ ўсиб, фискал рискларни ошириши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирди.

Ўзбекистон жаҳондаги энг юқори инвестицион кўрсаткичлардан бирини сақлаб турибди — ЯИМнинг 32 фоиз атрофида, бу уй хўжаликлари истеъмоли билан бирга юқори ўсиш суръатларини қўллаб-қувватлайди.

Сўнгги йилларда пул-кредит сиёсати самарадорлиги яхшиланганига қарамасдан, агентлик ҳали ҳам Ўзбекистон Марказий банкининг амалий мустақиллиги чекланган, деб ҳисоблайди. Шунингдек, кредитлашда долларизация даражаси ҳам юқори — барча кредитларнинг тахминан 40 фоизини ташкил қилади.

Фискал сиёсат ва давлат қарзи

Расмийлар 2025 йилда ялпи ички маҳсулотнинг 3 фоизини ташкил этадиган умумий бюджет тақчиллигига эришиш режаларини давом эттирмоқда.

Олтин нархи мисли кўрилмаган даражада юқори бўлиб, Ўзбекистон бюджети даромадларини корпоратив даромад солиғи, фойдали қазилмаларни қазиб олиш солиғи ва дивидендлар бўйича тушумларни ошириш орқали қўллаб-қувватламоқда.

Харажатлар томондан қаралганда, энергетика соҳасида тарифларни либераллаштириш жорий йилда бюджет маблағларини ЯИМнинг тахминан 1 фоиз миқдорида тежашга хизмат қилиши кутилмоқда.

Шу билан бирга, ижтимоий харажатларни мақсадли йўналтириш бўйича ҳаракатлар умумий харажатларни ушлаб туришга ёрдам бериши керак.

S&P прогнозларига кўра, қулай товарлар нархлари ва амалга оширилаётган фискал консолидация чоралари бюджет тақчиллигини 2025−28 йилларда ҳар йили ЯИМнинг ўртача 3 фоизигача, 2022−24 йилларда ЯИМнинг ўртача 4 фоизидан бироз пастроқда ушлаб туради.

Шу билан бирга, молиявий кўрсаткичлар, айниқса, ижтимоий харажатларнинг, жумладан, сиёсий сабабларга кўра тузатиш қийин бўлган давлат иш ҳақи (бюджет харажатларининг тахминан 50 фоизи) тарихий проциклик хусусиятини ҳисобга олган ҳолда, хавф-хатарларга дучор бўлиб қолмоқда.

Қарз динамикаси ва яширин мажбуриятлар

Сўнгги уч йил ичида ўртача ҳисобот қилинган бюджет тақчиллиги ЯИМнинг 4 фоизини ташкил этган бўлса-да, таҳлилчилар соф давлат қарзи тезроқ суръатларда — ЯИМнинг 6 фоизидан кўпроғига ўсганини таъкидламоқда.

Сўнгги йилларда ҳукумат энергетика, тоғ-кон қувватларини кенгайтириш, инфратузилма ва ижтимоий дастурларга сарфланадиган харажатларни кескин оширди.

Харажатларнинг бир қисми давлат кафолатлари ва давлат компаниялари орқали кредитлаш механизми орқали амалга оширилди, бу бюджет харажатлари билан бевосита боғлиқ эмас ва шунинг учун бюджет тақчиллиги бўйича расмий статистикада ўз аксини топмайди .

Давлат қарзининг қарийб 84 фоизи хорижий валютада бўлгани сабабли, сўмнинг босқичма-босқич девалвацияси ҳам қарзнинг расмий маълумотларда кўрсатилган камомаддан тезроқ ўсишига ёрдам берди.

Давомий давлат инвестициялари соф давлат қарзининг 2017 йилдаги соф актив ҳолатига нисбатан 2028 йилга келиб ЯИМнинг 35 фоизигача ошишига олиб келади.

Қарз профили ва қарз олиш харажатлари

Ўзбекистоннинг қарзи асосан имтиёзли бўлиб қолмоқда, бироқ бозор қарзларининг улуши аста-секин ўсиб бормоқда:

• ташқи қарзнинг 84 фоизи расмий кредиторларга тўғри келади;
• имтиёзли шартлар ва узоқ тўлов шартлари;
• валюта рискларини камайтириш учун ички қарз олишни ошириш;
• миллий валютадаги қарзнинг улуши 2024 йилда 12 фоизгача (2022 йилдаги 8 фоиздан) ошди.

«Биз ички ва тижорий ташқи қарзларга бўлган ишончнинг ортиб бориши 2025−2028 йилларда қарзга хизмат кўрсатиш харажатларининг 2019 йилдаги 0,6 фоизга нисбатан қарийб 4,4 фоизигача ошишига олиб келишини кутмоқдамиз. Бироқ бизнинг ҳисоб-китобларга кўра, ривожланаётган бозор стандартлари бўйича бу даража ҳали ҳам пастлигича қолмоқда», — дейилади нашрда.

Олтин, экспорт ва халқаро заҳиралар

Олтин нархининг рекорд даражада юқорилиги Ўзбекистон экспорти ва халқаро заҳираларини мустаҳкамламоқда.

Олтин ва бошқа металлар экспортнинг қарийб 40 фоизини, монетар олтин эса халқаро захираларнинг 80 фоизини ташкил қилади.

Қолаверса, бундай олтин заҳиралари зарурат туғилганда халқаро метал биржалари орқали тезда сотилиши мумкин.

Агентлик олтиннинг ўртача нархи 2025 йилда тахминан 3400 доллардан пасайиш прогнозига асосланиб, 2025 йил охиригача захиралар 55 млрд долларгача чўққисига чиқишини ва кейин 2028 йилгача аста-секин камайишини кутмоқда:

• 2026 йилда 3300 доллар,
• 2027 йилда 2600 доллар,
• 2028 йилда 2300 доллар.

Жорий ҳисоб тақчиллиги ва ташқи рисклар

Таркибий жиҳатдан юқори жорий ҳисоб тақчиллиги ва ўсиб бораётган ташқи қарз ўрта муддатли истиқболда тўлов баланси учун хавфларни ошириши мумкин.

Жорий ҳисоб тақчиллиги 2028 йилга келиб ялпи ички маҳсулотнинг 5,7 фоизигача ошиши кутилмоқда, бу 2025 йилда кутилаётган 3,2 фоиздан, бунинг сабаби:

• пул ўтказмалари ҳажмини нормаллаштириш;
• олтин нархининг аста-секин пасайиши;
• инвестицион лойиҳаларнинг кўплиги туфайли импорт юқорилигича қолиши.

Бундан ташқари, Ўзбекистон 2023 йил октябрь ойида Қозоғистон орқали Россия газини импорт қилишни бошлаганидан сўнг соф газ импортчисига айланди.

Жорий ҳисоб тақчиллиги биринчи навбатда имтиёзли хорижий кредитлар ва камроқ даражада тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳисобидан молиялаштирилиши кутилмоқда.

Пул-кредит сиёсати

Ўзбекистоннинг пул-кредит сиёсатининг самарадорлиги сўнгги йилларда яхшиланди, бироқ муаммолар ҳамон сақланиб қолмоқда: ички молия бозорининг саёзлиги ва долларлашувнинг юқори даражаси.

Марказий банк вақти-вақти билан валюта бозорига интервенсия қилиб, ўзгарувчанликни юмшатади, биринчи навбатда йирик олтин харидлари орқали. Мамлакатда қазиб олинган олтинни сотиб олишда устувор ҳуқуқларга эга бўлган Марказий банк уни сўмга сотиб олиб, сўнгра ички бозорда долларда сотади, бу интервенсияларнинг валюта курсига таъсирини нейтраллаштиради.

Энергетика соҳасида тарифларнинг ошиши 2025 йилда инфляцияни 9 фоиз атрофида ушлаб туриши керак (аввалги прогноз 10 фоиздан юқори эди, Марказий банкнинг ўзи эса 8 фоиз даражасида кутмоқда), 2020−2024 йиллар учун ўртача 11 фоиз, 2028 йилга бориб эса аста-секин 8 фоизгача пасайиш.

Инфляцияни жиловлаш мақсадида Марказий банк жорий йилнинг март ойида асосий ставкани 50 базавий пунктга ошириб, 14 фоизга етказди.

Банк сектори

Ўзбекистон банк сектори барқарорлигича қолиши кутилмоқда. Бунинг сабаблари қуйидагилардан иборат:

• иқтисодий ўсиш учун қулай истиқболлар;
• ихтиёрий даромаднинг ўсиши;
• кредитларга бўлган талабни рағбатлантирадиган аҳолининг молиявий интеграциялашувининг паст даражаси (уй хўжаликлари қарзининг ЯИМга нисбатан <10 фоиз).

Энг йирик давлат банклари ва бир қанча хусусий банклар барқарор ва диверсификацияланган ресурс базасига эга бўлиб, улар томонидан қуйидагилар қўллаб-қувватланади:

• давлатдан катта узоқ муддатли молиялаштириш;
• халқаро молия институтлари томонидан молиялаштириш;
• ташқи капитал бозорлари.

Бироқ ички депозит базаси банкларнинг, айниқса, узоқ муддатли молиялаштириш эҳтиёжларини қондириш учун этарли эмас.

Капитал бозори кичик ва саёзлигича қолмоқда.

«Биз банк назоратини проактив эмас, балки реактив деб баҳолашда давом этамиз. Тартибга солишнинг сифати аста-секин яхшиланаётган бўлса-да, тартибга солиш чоралари олдиндан айтиб бўлмайдиган ва шаффоф бўлиб қолмоқда», — дейилади нашрда.

Банк соҳасида давлат

Давлат банклари секторда устунлик қилади ва барча активларнинг 65 фоизини назорат қилади, бу эса соҳанинг иш шароитларини бузади. Имтиёзли давлат кредитлаш дастурлари билан биргаликда бу, агентлик фикрича, пул ўтказиш механизми самарадорлигини пасайтиради.

Давлат банкларини хусусийлаштириш ҳукумат дастлаб режалаштирганидан анча секинроқ давом этмоқда.

2023 йилда «Ипотека-банк» сотилгач, ҳукумат яна иккита йирик давлат банкини: «Ўзсаноатқурилишбанк» (SQB) ва «Асакабанк»ни хусусийлаштиришни режалаштирмоқда.

Бироқ жараён кўп вақт талаб этади, чунки кейинги ҳаракат бир неча омилларга боғлиқ бўлади, жумладан:

• давлат банкларининг самарадорлиги ва рентабеллигини ошириш мақсадида уларни қайта ишлаш;
• модернизация режалари бўйича бозор билан мулоқотни давом эттириш,
• активларни баҳолашга ёндашувларни уйғунлаштириш.

Истеъмол кредити ва тартибга солиш

Охирги йилларда истеъмол кредитларининг ўта тез суръатларда ўсишини чеклаш мақсадида Марказий банк кредитлаш бўйича қатъий талабларни жорий қилди. Буларга қуйидагилар киради:

• банкларнинг умумий кредит портфелидаги автокредитлар, нақд истеъмол кредитлари ва кредит/овердрафт маҳсулотлари бўйича чекловлар;
• чакана қарз олувчилар учун қарз ва даромад нисбати бўйича қатъий талаблар.

Марказий банк олиб бораётган сиёсат туфайли долларлаштиришнинг қисқаришига қарамай, унинг даражаси юқорилигича қолмоқда. Октябрь ойи охири ҳолатига кўра, кредитларнинг қарийб 37 фоизи ва депозитларнинг 25 фоизи АҚШ долларида берилган.