Ҳар йили 22 январь санасида Вьетнам йил тақвими бўйича Янги йил байрами нишонланади. Вьетнамликлар ушбу байрамни кекса қариндошлариникига ташриф буюриб, болаларга пул солинган конвертлар бериб ва олов ёқиб нишонлайди. Бироқ, бир неча юқори мартабали шахсларнинг ушбу байрамни нишонлашга асослари йўқ. Жумладан, январь ойи бошида икки бош вазир ўринбосари Вьетнам Коммунистик партияси Сиёсий бюросидан чиқариб юборилди. 17 январь куни эса президент Нгуен Хуан Фук ўз ихтиёри билан истеъфога чиқди.

«Оловли ўчоқ»

Вьетнам ҳокимиятининг энг юқори бўғинидаги бундай туб ўзгаришлар ҳам мисли кўрилмаган, ҳам табиийдир. Бу мамлакатнинг замонавий тарихида биринчи марта президент ваколат муддати тугамасдан ўз лавозимини тарк этиши ҳисобланади. Вьетнам сиёсатида фақат битта тизимли ўйинчи бор — Коммунистик партия. Қоидага кўра, элита «тўрт устун» деб аталадиган олий раҳбарият ўртасида тўлиқ бирликни намойиш этишга интилади: бош котиб, президент, бош вазир ва парламент спикери. Шу фонда ҳеч қачон партия чизиғидан сезиларли даражада четга чиқмаган президентнинг истеъфоси ҳақиқий зарбага ўхшайди.

Шу билан бирга, бу ерда фақат юқори даражадаги қурбонликни кутилмаган деб аташ мумкин, аммо истеъфога чиқиш ҳақиқатини эмас. Вьетнамда бир неча йиллардан бери коррупцияга қарши кенг кўламли кампания давом этмоқда. Мамлакатдаги коррупция шаффоф бўлмаган сиёсий жараёнлар билан жадал иқтисодий ўсишнинг ҳамроҳи бўлиб қолмоқда ва унга қарши кураш давлат сиёсатининг энг оммабоп чора-тадбирларидан бири ҳисобланади. Ушбу кампаниянинг «ёниб турган ўчоқ» деб номланган атамаси 2021 йилда учинчи муддатга қайта сайланган бош котиб Нгуен Фу Чонгнинг ташаббуси бўлиб, Вьетнам тизимида жуда кам учрайди. 2016 йилдан кейин Чонг раҳбарлигида давлат ширкатларининг ўнлаб амалдорлари ва менежерлари ишдан айрилди ва қамоқ жазосига ҳукм қилинди.

Жорий истеъфолар ва ҳибсга олишлар тўлқини COVID-19 пандемияси давридаги эвакуация рейсларида ўриндиқларни сотиш ва оширилган нархларда коронавирус тестларини етказиб бериш билан боғлиқ иккита йирик можародан кейин бошланди. Қамоқхонадаги собиқ соғлиқни сақлаш вазири ҳамда блокировкалар ва эвакуациялар учун масъул бўлган бош вазир ўринбосари Ву Дук Дам ва Фам Бин Мин Сиёсий бюродан четлатилди. Ушбу ҳолатлар юзасидан аллақачон юздан ортиқ одам ҳибсга олинган. Айнан шу можаролар 2016—2021 йилларда бош вазир лавозимида ишлаб келган ва ҳукумат аъзоларининг хатти-ҳаракатлари учун жавобгар бўлган президентнинг истеъфога чиқишига расмий сабаб бўлди.

Технократлар ва консерваторлар

Коррупцияга қарши кураш кампаниясига ҳам, ҳозирги истеъфоларга ҳам фақат ҳокимиятга ишончни ошириш воситаси сифатида эмас, балки сиёсий курашнинг муҳим қисми сифатида қараш керак. Ғарб таҳлилида бу жараёнларни юқори раҳбариятдан технократларнинг қандайдир ғарбпараст лоббидан консерваторлар ва хавфсизлик идоралари вакиллари фойдасига сиқиб чиқарилиши сифатида кенг тарқалган тушунча мавжуд. Дарҳақиқат, сўнгги йилларда коррупцияга қарши курашнинг қурбонлари асосан кучли бизнес раҳбарлари бўлиб, уларнинг ўрнини кўпинча мафкуравий ва ҳокимият блоки вакиллари эгаллади.

Ҳаттоки, 2020 йилдаги пандемияда ҳам Вьетнам минтақадаги ижобий ўсиш суръатларига эга бўлган кам сонли мамлакатлардан бири эди ва 2022 йилда иқтисодиёт 8 фоизга тезлашди. Хитой ва АҚШ ўртасидаги қарама-қаршиликнинг кучайиши ва минтақанинг Таиланд ва Малайзия каби мамлакатларидаги сиёсий беқарорлик фонида Хитойнинг ўзида иқтисодиётга давлат аралашувининг кучайиши Вьетнамни «Хитой+1» стратегиясининг асосий манфаатдорига айлантирди. Бу кўплаб йирик халқаро корпорацияларга айни муддао — улар Хитой иқтисодиётига сармояларини диверсификация қилишни ва сармоянинг бир қисмини бошқа жадал ривожланаётган Осиё давлатларидан бирига йўналтиришни хоҳлашади.

Иқтисодиётнинг жадал ўсиши Вьетнамда энди партия қўмитаси раҳбарлари ва мафкуравий журналлар муҳаррирлари эмас, балки чет эл сармояси, иш ўринлари ва шаҳарларга замонавий турмуш тарзини таъминлаган технократлар томонидан ҳукмронлик қилиш ҳиссини яратди. Агар сиз Вьетнам ўрта синфининг 30 ёшли аъзосидан Сиёсий бюронинг қайси аъзоси уларга кўпроқ ёқади, деб сўрасангиз, икки шармандали бош вазир ўринбосарининг исмлари, албатта, тилга олинади.

Инвесторларни нималар кутмоқда?

Бироқ Вьетнам раҳбариятидаги фракциявий кураш тушунчаси хато билан чегараланган жиддий соддалаштиришдир. Вьетнам тизимидаги ҳар қандай шахснинг мавқеи ҳали ҳам ҳукуматдаги лавозимлар билан эмас, балки партия Марказий қўмитаси ва Сиёсий бюродаги мавқеи ҳамда мижозлар ва ҳомийларнинг шахсий тармоғи билан белгиланади. Фақат муҳим саноатга масъул бўлгани учун ҳам ҳеч бир раҳбар ҳал қилувчи устунликка эриша олмайди. Бироқ коррупцияга қарши кураш кампанияси орқали Коммунистик партиянинг етакчи ролини тасдиқлаш ва кучайтириш ҳозирги бош котибнинг аниқ тенденцияси ва онгли сиёсатидир. Ва агар ҳуқуқ-тартибот идоралари вакиллари партияларга кўпроқ содиқ бўлишса, улар «технократик» лавозимларни эгаллайди — энди бош вазир лавозимини Давлат хавфсизлик вазирлигидан чиққан Фам Мин Тин эгаллайди, ва унинг вориси То Лам Вьетнамнинг кейинги президенти бўлиши кутилмоқда.

Жаҳон оммавий ахборот воситалари ва таҳлилчилар томонидан сўраладиган савол — бу Вьетнамдаги сармоявий муҳит, иқтисодиёт ва ташқи сиёсат истиқболлари учун нимани англатади? Ушбу сиёсий беқарорлик ва давом этаётган Вьетнам «иқтисодий мўъжизаси»нинг асосий арбобларининг истеъфога чиқиши партия ва ҳукуматнинг йўналишини ўзгартиришни англатадими? Худди шундай саволлар 2016 йилда Коммунистик партиянинг қурултойида ҳам кўтарилган эди. Ўшанда 2010 йилларнинг асосий фигураси бўлган бош вазир Нгуен Тан Дунг кутилмаганда ўз фаолиятини давом эттира олмаслиги маълум бўлди. Кейинчалик ҳам ҳукуматдаги консерватив бурилиш ва деярли турғунлик уларни хавотирга солишда давом этди. Аммо 2016 йилдан кейин минтақада Вьетнам Хитойдан кейин иккинчи ўринни эгаллади. Мамлакатга халқаро инвесторлар кириб келишни бошлади. Вьетнамнинг коррупцияни идрок этиш индекси паст даражада қолаётган бўлса-да, коррупцияга қарши кураш кампанияси йилларида у 31 пунктдан 39 пунктгача ўсди ва албатта, инвесторлар ҳам буни сезмай қолмади.

Вьетнам иқтисодий блокидаги етакчиларнинг тез алмашинуви ҳозирча тубдан ўзгаришларни англатмайди. Аммо оммабоп сиёсий арбобларга ҳужумларнинг асосий мақсади партия ва ҳукуматни шахсиятсизлаштириш, Вьетнам Коммунистик партияси жамоавий раҳбарлик қиёфасини яратиш ҳисобланади. Бу эса Хитойда ҳокимиятни тезкор шахсийлаштириш сиёсати замирида вьетнамликлар учун яхши хабар дейиш мумкин.

Коммунистик партиянинг сиёсий тизимда сўзсиз ҳукмронлиги ва хорижий сармояга асосланган экспорт иқтисодиётининг ривожланиши замонавий Вьетнамнинг бутун сиёсий иқтисодига таянадиган иккита устунидир. Ажабланарлиси шундаки, иккинчиси биринчисининг кафолати: бозор иқтисодиёти ўсиши фаровонлик учун натижалар берса, коммунистлар рақобатсиз ҳокимиятда бемалол қолишлари мумкин. Партиянинг ички ҳаётини қандай ташкил этиши ҳақидаги саволлар фақат мавжуд ўсиш модели ишлашни тўхтатганда пайдо бўлади.

Шу сабабли партия ва ҳозирги бош котиб Нгуен Фу Чонг иқтисодий ва ташқи сиёсатни бундай фаол партия қурилишининг ноқулай оқибатларидан изоляция қилишга ҳаракат қилишини кутиш мумкин. Келгуси йилнинг ёзида Коммунистик партия Чонгнинг учинчи муддати экваторидан, яъни қайта текширувидан ўтиши керак. Шунинг учун кескин сиёсий жараёнлар секинлашиши даргумон.