Британия империяси орденининг рицарь-командори ва филантроп, жамғармаси 8 миллиард доллардан ортиқ маблағ тўплаган гонконглик Ли Кашинг ўз империясини пластик гуллар сотишдан бошлаган.

Офшор алоқаси

Британиянинг The Guardian газетаси ва Австралиянинг ABC TV телеканали, Халқаро журналистик суриштирув консорциуми доирасида иш олиб бориб, Ли Кашинг ва бошқа бир гонконглик миллиардер — 2012 йили пора олишда айбланиб ҳибсга олинган Томас Квок ўртасидаги алоқани аниқлаганди.

Икки миллиардерга тегишли тузилмалар Томас Чхань Кхуён бошқарган икки офшор компания орқали боғланган, деган тахмин мавжуд. Квок билан бирга ҳибсга олинган Чхань Кхуён Moricrown Limited компаниясига раҳбарлик қилган, бу компания Ли Кашингнинг Cheung Kong Investment Company Limited ширкатига қисман тегишли бўлган. Шунингдек, у Yorkshire Limited компаниясини ҳам бошқарган, Квокнинг тузилмалари эса унинг ҳибсга олинишидан кейин бу компанияни ёпишга уринган.

Ли Кашинг 1928 йили Хитойнинг Гуандун вилояти Чаочжоу шаҳрида камбағал мактаб ўқитувчисининг оиласида туғилган. 1920-йилларда оила ўша пайтда голландияликларга қарашли бўлган Ява оролига кўчиб ўтишга уринган, аммо Лининг отасини ишлари юришмаган ва улар Хитойга қайтган. Ўқитувчилик Ли оиласининг анъанавий касби ҳисобланган: унинг бобоси Ли Сяофан ҳатто императорлик илм-фан иерархиясида биринчи даражали унвонга эга бўлган, унинг тоғалари ҳам ўқитувчи бўлган.

Оилавий ривоятларга кўра, уч ёшида Ли Кашинг хитой болалари иероглифларни ёдлаб олиш учун ўқийдиган «Уч ҳийлаб» ва «Минг сўзлик» асарларини билган, беш ёшида эса мактабга борган. Тез орада у анча мураккаб асарларни ҳам ўзлаштирган: классик «Тўрт китоб», «Беш китоб», шунингдек, «Уч подшоҳлик тарихи» ва «Маймун подшоҳ».

Кейинчалик Ли ўқиш ва узлуксиз таълим олиш унинг бизнес-империясини қуришда ёрдам берганини эътироф этган. «Таълим шахсиятни ривожлантириш, оила қуриш ва келажак пойдеворини яратишга ёрдам беради», — деган у.

Қочқин

1940 йилда Япония босқинидан қочиб, Ли оиласи Гуандун билан чегарадош Гонконгга йўл олди. У ерда оилани бой қариндошлари ўз паноҳига олди. Хитой материгининг қишлоқ вилоятларидан келган қочқинлар учун Британия империясининг иккинчи энг муҳим мустамлака шаҳри ҳисобланган Гонконгда яшаш осон бўлмайди. Аммо Ли 2700 нафар ўқувчи орасига киришга муваффақ бўлади. Бу ўқувчилар ҳар йили нуфузли хусусий мактабларга қабул қилинарди, оддий хитойликлар учун у ерга кириш деярли мумкин эмас эди.

Мустаъмлакадаги таълим стандартлари юқори эди, дарслар хитой ва инглиз тилларида олиб бориларди. Ҳатто билимга чанқоқ бўлган Ли учун ҳам ўқиш аввал бошда осон кечмайди. Аммо у ўқишни ташламайди — ҳатто 1941 йил декабрида Гонконг губернатори шаҳарни япон императорлик армиясига таслим этганида ҳам.

Окупация қилинган шаҳарда сил авж олади. Бу касаллик Ли оиласини ҳам четлаб ўтмайди. Йигит тезда соғаяди, аммо унинг отаси даволаниш пули йўқлиги сабабли 1943 йилда вафот этади. Ўша пайтда Лига атиги 15 ёш эди. Отасининг ўлимидан кейин у мактабни ташлаб, ишлашга киришади. Бобсининг компаниясига ишга жойлашиб, соат учун камарлар савдоси билан шуғулланади. Япония босқини йилларида у ўз маошининг 90 фоиз қисмини онасига берар, ўзи эса барча харажатларини кесар эди.

Hutchison журнали Ли ёшлигини шундай таърифлайди: «Отасининг ўлимидан кейин Ли пулни инсон шаънининг ажралмас қисми деб қабул қила бошлади. У пулни ҳаёт ва унинг қиймати билан боғлайди, эркинлик ва мустақилликнинг кафолати сифатида кўрди. Шунда пул унинг учун деярли муқаддас қадриятга айланди».

Гонконгнинг сўнгги британиялик губернатори, лорд Паттен, шундай дейди: «Ли Кашининг муваффақият тарихи унинг отаси билан муносабатларига ва унга бўлган муҳаббатига асосланган. У оиласига ёлғиз ғамхўрлик қилишга мажбур бўлди. Унинг ҳаётидаги бу давр хотиралари уни ҳали ҳам жуда таъсирлантиради».

Гуллар қироли

Ли Кашиннинг кейинги иши пластмасса гуллар ишлаб чиқарадиган фабрикада бўлди. У бу ишини дўкондаги савдо билан бирга олиб борвди ва кунига 16 соат ишлайди. «Ҳамма 8 соат ишларди, мен эса 16. Кундузи кечқурун тайёрлаган нарсаларимни сотардим», — деб эслайди у.

22 ёшида катта бошқарувчи даражасига кўтарилган ва озгина капитал тўплаган Ли, 1950 йилда ўз бизнесини бошлашга қарор қилади. У пластмасса тароқлар, совун идишлари ва ўйинчоқлар ишлаб чиқарувчи корхона очади. Бошланғич сармояси 8,7 минг доллар эди — бу пулга ўша пайтда Cadillac ёки Lincoln автомобили берарди. Компанияга Cheung Kong Industries номини олади. Чунки Чхёнкхон — кантонча Янцзи дарёси номи бўлиб, Ли ўз бизнеси мана шу муқаддас дарё оққанидай узоқ давом этишини хоҳларди. «Ҳатто энг буюк дарёлар ҳам кичик булоқдан бошланади», — дерди у.

«Биринчи йили маблағ етишмади, шунинг учун барчасини ўзим қилишимга тўғри келди, — деб эслайди Ли. — Ҳисоб-китобдан тортиб ускуналар таъмиригача ўргандим. Ҳақиқатан ҳам нолдан бошладим».

1957 йилгача компанияда атиги 10 киши ишларган ва фақат тирикчилик қилиш даражасида ишлаб турган. Аммо Ли бизнеси учун улкан имконият эшигини очади. У доимо ўқишга бўлган қизиқишини йўқотмас, турли китоблар, техник қўлланмалар ва журналларни ўрганиб боррарди. Тижорат журналларидан бири орқали пластмасса гулларга Италияда талаб жуда юқори эканини билиб қолади. Уларни маҳаллий аҳоли уйларини безатиш учун кўп сотиб оларди. Кейинчалик бу мода АҚШга ҳам тарқалади ва Cheung Kong ўз маҳсулотларини у ерга ҳам экспорт қила бошлайди.

Ли Modern Plastics журналидан инъекцияли шакл бериш технологияси ҳақида ўқиб, ўзининг махсус шакл бериш ускунаси лойиҳасини яратади. Бу машина ёрдамида тайёрланган сунъий гуллар ҳақиқийларидан ажратиб бўлмас эди. У ҳатто Европага бориб, рангларни аралаштириш технологияларини ўрганади ва қайтиб келгач, энг яхши мутахассисларни ишга олади.

Бир неча йил ичида Cheung Kong Осиёдаги энг йирик пластмасса гуллар таъминловчисига айланади. Компания маҳсулотлари рақобатчиларникидан сифатлироқ ва чет элдан импорт қилинадиганларидан арзонроқ эди. 1964 йилга келиб, Ли Кашинни «Пластмасса гуллар қироли» деб атай бошлашади.

Йирик девелопер

Ли Кашин бозор вазиятларини яхши ҳис қиларди ва 1958 йилда Гонконгда кўчмас мулк сотиб олишни бошлайди. Бу ишга уни арендаторнинг ижара ҳақини ошириш қарори ундади. Шунда у илк бор 12 қаватли бинога эгалик қилади ва унинг бир қисмини саноат компанияларига ижарага беради.

У ўз активларини аста-секин кенгайтириб, бизнесини диверсификация қилишга ҳаракат қилади, бироқ ишлаб чиқариш базасини сақлаб қолишга интиларди — бу континентал Хитойнинг кўплаб магнатлари танлаган тактика эди. 1967 йилда унинг олдида янги имкониятлар очилади. Гонконгда кўчмас мулк нархи кескин тушиб кетганди. Бунга «маданий инқилоб» таъсирида бошланган норозилик намойишлари ва Британия сармояларининг ҳудуддан чиқиб кетиши сабаб бўлган эди. Маҳаллий тадбиркорлар коммунистларнинг материк Хитойдан келишини кутарди ва ўз активларини шошилинч сотишга тушишди. Ли эса аксинча, бу инқирозда улкан имкониятларни кўради, ҳарчанд оиласини вақтинчалик Сингапурга жўнатишга қарор қилади. «Коммунистларга Гонконг нима учун керак эди? У ерда табиий ресурслар йўқ. Унинг ягона қадр-қиммати — одамлар», — деб эсларди у.

Ли Кашин Гонконг иқтисоди ва Мао Цзэдун сиёсати бўйича чуқур билимга эга эди. У маданий инқилоб туфайли юзага келган инқироз тез орада тугайди ва иқтисодиётга бўлган ишонч қайта тикланади, деган фикрга келади. «Гонконг — орол, демак, унинг майдони чекланган… шунинг учун мен кўчмас мулк сотиб олиш ва ўз фабрикамни яратишим керак, деган қарорга келдим. Мен келажак кўчмас мулкники эканига ишонганман», — деди у.

Ли сотиб олаётган ер эгаларига қурмоқчи бўлган объектлардан улуш таклиф қилади. Бу асосан офис бинолари ва Хитойдан келган қочқинлар учун арзон уйлар эди. У Гонконг чекка ҳудудлари ва Цзюлун оролида кўчмас мулк сотиб олиб, катта маблағ тежашга муваффақ бўлади. 1971 йилга келиб, Ли Кашин кўчмас мулк портфелини мустаҳкамлаб, Cheung Kong Real Estate Company девелоперлик компаниясини ташкил этади. Бир йил ўтиб, у Гонконг фонд бозорига киради.

1970-йиллар охирига келиб, Ли Кашин Гонконгнинг энг йирик хусусий девелоперига айланади. У пластмасса бизнесини сотиб юбориб, тўлиқ кўчмас мулк билан шуғуллана бошлайди. Фақат 1972–1978 йилларда Cheung Kong капиталини 84 миллиондан 700 миллион Гонконг долларигача оширади.

Салқин ичимликлардан интернет-стартапларгача

1979 йилда Cheung Kong Гонконгдаги энг эски британ корпорацияларидан бири бўлган Hutchison Whampoa Limited’нинг назорат пакетини сотиб олади. Компания савдо, порт хўжалиги, девелопмент, меҳмонхоналар, чакана савдо, инфратузилма, энергетика, телекоммуникациялар, салқин ичимликлар ишлаб чиқариш, кончилик ва молия соҳаларида фаолият юритарди. 1975 йилга келиб, гуруҳнинг айланма капитали 805 миллион Гонконг долларини ташкил қилган. Бугунги кунда ҳам Hutchison Whampoa Limited Ли Кашин бизнес-империясининг асосий активларидан бири бўлиб қолмоқда.

1980-йилларда Ли биржа операциялари ва янги иқтисодиёт соҳаларига инвестиция киритишни бошлайди. Орадан 20 йил ўтиб, IT соҳаси жаҳон бозорида ҳукмронлик қила бошлайди. «Технологияга сармоя киритган одам ўзини ёшроқ ҳис қилади», — деган у The Globe and Mail нашрига берган интервьюсида. 2005 йилда у Skype, 2007 йилда Facebook, 2009 йилда Siri (2010 йилда Apple сотиб олган), кейинчалик Spotify, Waze, Magisto ва HzO каби стартапларга маблағ киритади. Хусусан, 15 ёшли дастурчи ва интернет тадбиркори Ник Д’Алойзио яратган Summly дастурига 300 минг доллар сармоя киритган. «Ли ва унинг жамоаси дунё қаёққа кетаётганини яхши тушунишади», — деб таърифлайди уни Spotify раҳбари Даниэл Эк.

Шу билан бирга, Ли Кашин анъанавий секторларга ҳам сармоя киритишда давом этган. 2010 йилда у француз Electricite de France компаниясидан Британия электр энергетика активларини 9 миллиард доллардан ортиққа сотиб олади. 2011 йилда Британиянинг Northumbrian Water Group (ичимлик суви ва канализация), 2012 йилда Австриянинг Orange Austria мобил оператори, Австралиянинг Peaty Trading Group қишлоқ хўжалиги компанияси, учта узумзор ва энг йирик туз ишлаб чиқарувчиси Cheetham Salt компаниясини қўлга киритади.

Forbes нашрига берган сўнгги интервьюларидан бирида Ли Кашин ўзининг асосан стратегик режалаштириш билан шуғулланаётганини айтган. 2015 йил январда у ўз бизнес-империясини иккига ажратиш ниятида эканини эълон қилади: бири девелопмент билан шуғулланса, иккинчиси телекоммуникация, чакана савдо ва энергетика активларини бошқаради. Унга кўра, бу реструктуризация компанияларнинг капитализациясини оширади ва қўшимча инвестицияларни жалб қилади. Янги CK Hutchison Holdings холдинг компанияси 2015 йил март ойида Кайман оролларида рўйхатдан ўтказилади ва Гонконг фонд бозорига киради.