G7 таркибидаги Нархларни чеклаш коалицияси давлатлари (АҚШ, Германия, Япония, Буюк Британия, Франция, Италия ва Канада), Европа Иттифоқи ва Австралия Россия нефть маҳсулотлари импортига эмбарго ва уларни ташиш учун нарх чегарасини белгилашга тайёрланмоқда.

Маълумотларга кўра, 20 январь куни АҚШ молия вазири ўринбосари Уолли Адейемо ўзининг коалициядаги ҳамкасблари билан онлайн учрашув ўтказди. Иштирокчилар Россия нефть маҳсулотларига иккита нарх чегарасини жорий этишга келишиб олди: бири хом нефтни (дизель ёқилғиси ёки газойль) юқори нархда сотувчилар учун, иккинчиси чегирма билан савдо қилувчилар учун (масалан, мазут) амал қилади.

«Ушбу ёндашув нефть маҳсулотлари сотиладиган бозор нархларининг кенг доирасини ҳисобга олган ҳолда нефть маҳсулотлари нархларини чеклаш сиёсатини яхшироқ калибрлаш имконини беради», дейилади АҚШ Молия вазирлигининг учрашув якунлари бўйича берган баёнотида.

Чекловлар жорий этилишига жуда оз вақт қолган бўлса-да, нархларнинг максимал даражалари ҳали белгиланмаган. Сўнгги қарор 5 февралгача қабул қилиниши режалаштирилган.

Жумладан, нефть нархи бир баррель учун 60 долларни ташкил этиши, унинг кучга киришидан уч кун олдин эълон қилинган эди. Шунингдек, 21 январь куни АҚШ молия вазири Жанет Йеллен Россия нефть маҳсулотларига чекловлар жорий этишга ҳаракат қилаётган Ғарб давлатлари қийинчиликларга дуч келаётганини тан олди.

«Ҳар доим бирор нарса режадагидек кетмаслиги эҳтимоли бор, лекин биз бозорларни жуда синчиклаб ўргандик ва бир қатор чекловларни қабул қила олишимизга ишонамиз», — деди Йеллен журналистларга.

Бундан ташқари, АҚШ Молия вазирлигининг маълум қилишича, ушбу чеклов 5 февралгача танкерларга ортилиб, 1 апрелда белгиланган портда тушириш режалаштирилган Россияда ишлаб чиқарилган нефть маҳсулотларига нисбатан татбиқ этилмайди.

Россия асосий экспортчи(ми?)

Энергетика ва молия институти директори ўринбосари Алексей Белогорьевнинг маълум қилишича, нефть маҳсулотларининг халқаро савдоси нуқтаи назаридан, Россия биринчи навбатда дизель ёқилғиси ва иссиқлик мойининг асосий экспортчиси ҳисобланади.

«Бу, масалан, бензин ёки авиакеросин бозорларини эътиборсиз қолдириб, нефть маҳсулотлари бозорларидан икки баравар юқори нархни қайтариши мумкин. Нефть маҳсулотлари учун маълум бир маржинал нархга эга вариант дастлаб ўтиб бўлмас эди, чунки мазут дизель ёқилғисидан, тахминан, 2,2 баравар арзон», — дейди Белогорьев.

Белогорьевнинг фикрича, мотор ёқилғиларини бир гуруҳга бирлаштириш унчалик муҳим эмас. Роттердамда дизель ёқилғиси сўнгги пайтларда автомобиль бензинидан қимматроқ ва реактив ёқилғидан арзонроқ бўлса-да, уларнинг нархидаги фарқ атиги 5-10 фоизни ташкил қилади.

Европа энг катта истеъмолчи(ми)?

Alfa банкининг катта эксперти Никита Блохиннинг айтишича, Европа ҳозирда биринчи навбатда Россия дизель ёқилғисига боғлиқ бўлиб, унинг таъминоти Европа Иттифоқига импорт қилинадиган дизель ёқилғисининг қарийб ярмини ташкил қилади. Европа Иттифоқи ўзи камроқ боғлиқ бўлган Россиянинг бошқа нефть маҳсулотларига, жумладан, реактив ёқилғиси, бензин ва мазут каби маҳсулотларга муқобил вариантларни излаши керак.

2022 йили Россияда нефть ва нефть маҳсулотлари экспорти бўйича расмий маълумотлар ёпиқлигича қолди, бироқ «Мои инвестиции» Telegram канали таҳлилчилари 2022 йилда Россия нефть маҳсулотлари экспортини кунига ўртача 2,6 миллион баррелга баҳоламоқда. Улардан кунига 0,8 миллион баррель Европага жўнатилди.

«Баъзи ойларда Россия нефть маҳсулотлари Европа истеъмолининг қарийб 40 фоизини ташкил этди. Ушбу мақсадлар учун Россия ишлаб чиқаришининг 16 фоизи сарфланди», — деб ёзади «Мои инвестиции» таҳлилчилари.

Қайд этилишича, эмбарго ва нефть маҳсулотларига нархларнинг юқори чегараси жорий этилиши арафасида Россия уларнинг экспортини кескин оширди. Халқаро энергетика агентлиги маълумотларига кўра, биргина Россиядан дизель ёқилғиси экспорти декабрь ойида кунига 1,2 миллион баррелни ташкил этиб, кўп йиллик энг юқори кўрсаткичга кўтарилди, шундан кунига 720 минг баррель Европа Иттофоқига мўлжалланган. Умуман олганда, декабрь ойида Россиядан нефть маҳсулотлари экспорти агентлик томонидан кунига 3,1 миллион баррелга баҳоланган.

Январь ойининг биринчи ярмида Россиядан кунига ўртача 2,5 миллион баррель нефть маҳсулотлари экспорти билан деярли ярми (кунига 1,2 миллион баррель) Европага жўнаб кетди, дея таъкидлайди Энергетика ва молия институти Белогорьев. Унинг сўзларига кўра, ушбу ҳажмнинг 55 фоиздан ортиғи дизель ёқилғиси, 20 фоизи мазут ва 25 фоиздан камроғи бошқа нефть маҳсулотлари: газойль, нафта ва бензинга тўғри келади. Керосин эса Европага 2022 йилнинг охирги ойларида етказиб берилмаган.

Россия нефть маҳсулотлари тақдири нима бўлади?

Таҳлилчиларнинг фикрича, нархлар коалицияси кўрмоқчи бўлган чоралар натижасида Россия нефть маҳсулотлари экспортини камайтиришга мажбур бўлади. «Бизнинг фикримизча, жорий йилда нефть маҳсулотлари экспорти кунига, тахминан, 2,2-2,3 миллион баррелни ташкил қилиши мумкин, бу 2022 йилга нисбатан 15-18 фоизга паст», — деб ёзди «ПСБ аналитиклари» экспертлари.

«Оқимлари, асосан, Осиё бозорларига йўналтирилган нефтдан фарқли ўлароқ, Европа Иттифоқига етказиб бериладиган нефть маҳсулотлари экспортини қайта йўналтириш анча қийин бўлади. Россия хом нефтининг асосий харидорлари ҳисобланган Ҳиндистон ва Хитойнинг нефть маҳсулотларига деярли эҳтиёжи йўқ. Улар Россия компанияларига қайта ишлаш маржасини беришдан манфаатдор эмас. Бизнинг фикримизча, бошқа жуда катта бозорларни топиш осон бўлмайди», — дейди Finam Investment Company таҳлилчиси Сергей Кауфман.

Энергетика ва молия институти эксперти Белогорьевнинг қўшимча қилишича, Европа эмбаргосининг ўзи Россия компаниялари Осиё, Африка ва Лотин Америкасидаги ривожланаётган мамлакатларда бозор ўринлари учун рақобатлашиш учун фаол демпингга мажбур бўлишини англатади. Шунингдек, 5 февралдан бошлаб, эмбарго туфайли экспортнинг пасайиши кунига 0,8 миллион баррель ёки ундан кўпроқни ташкил қилиши мумкин. Декабрь ойида нефть экспортининг қисқаришидан фарқли ўлароқ, нефть маҳсулотларининг камайиб бораётган ҳажмини бошқа бозорларга йўналтириш истиқболлари жуда ноаниқ. Бу нефтни қайта ишлашнинг қисқаришини англатади. У талаб қилмаган нефтни назарий жиҳатдан экспорт қилиш мумкин.

Россия нефти экспорти билан боғлиқ вазият

Сергей Кауфманнинг таъкидлашича, нефть маҳсулотларига нисбатан чеклов чоралари кучга киргандан сўнг Россия углеводород экспорти таркиби ўзгариши мумкин — сотув бозорларини топиш осонроқ бўлган хом нефтнинг улуши ошиши мумкин.

«Россия, эҳтимол, экспортда нефть маҳсулотларини нефть билан алмаштиради. Тахмин қилиш мумкинки, нефть маҳсулотларини Европа бозорида Россиядан етказиб беришнинг пасайган ҳажмини қоплаш учун етарли бўлган нефтни қайта ишлаш қувватига эга Ҳиндистон ва Хитой Россия нефтининг қўшимча ҳажмларига харидор бўлишади», — деб ҳисоблашади «Мои инвестиции» таҳлилчилари.

«Откритие Инвестиции» компаниясининг товар бозорлари бўйича таҳлилчиси Оксана Лукичеванинг сўзларига кўра, 5 февралдан кейин россиялик ишлаб чиқарувчилар бозорга хом нефть етказиб беришни кўпайтириши ва нефть маҳсулотлари ишлаб чиқариш улушини камайтириши мумкин.

«Россиядан ташқари, фақат Форс кўрфази мамлакатлари, Ҳиндистон ва Хитой нефтни қайта ишлашнинг бепул қувватларига эга, бу бозорга экспорт ҳажмини сезиларли даражада ошириши мумкин. Эҳтимол, бу мамлакатлардан қўшимча етказиб бериш туфайли Европа Россия экспорти ҳажмининг пасайишини қоплаши мумкин», — дейди Alfa банкининг катта эксперти Никита Блохин.

Аввалроқ Bloomberg агентлиги 2022 йилнинг сўнгги чорагидаги дастлабки статистик маълумотларга таяниб, Хитой нефть маҳсулотларини Европа Иттифоқи бозорига қўшимча етказиб бериш ҳажмининг ортиб бораётгани ҳақида хабар берган эди. Ҳиндистон ва Хитойдан Европа Иттифоқига экспорт ҳажмининг ошиши нефтни қайта ишлаш ҳажмининг мутаносиб равишда ошишига олиб келиши мумкин, бу эса ўз навбатида минтақада хом нефтга бўлган талабни оширади, деб ҳисоблайди Блохин. Икки давлат ҳам Россиядан хом нефть импортини кўпайтиришни кўриб чиқмоқда, бу эса нефтни қайта ишлаш заводлари томонидан нефтга бўлган талаб ўсишининг асосий улушини Россиянинг етказиб бериши ҳисобига қопланишини тахмин қилмоқда. Айнан шу мақсадда Хитой 2022 йил охирида ўзининг мустақил нефтни қайта ишлаш заводлари учун хом нефть импорт квотасини оширди.

«Пул нуқтаи назаридан, катта эҳтимол билан, қўшимча хом нефть етказиб бериш Россиядан нефть маҳсулотларини экспорт қилишдан тушган тушумни тўлиқ қоплай олмайди, аммо ҳажм жиҳатидан, катта эҳтимол билан, ҳали ҳам уни қоплаш мумкин. Нефть маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг шунга мос равишда камайишини ҳам қоплаш мумкин бўлади», — дея хулоса қилади Блохин.

Вақтинчалик ечимлар қандай?

Bloomberg нашрининг ёзишмча, Россия нефть экспортини Ғарб санкцияларини четлаб ўтиш учун турли йўллар билан ҳам қўллаб-қувватлаш мумкин. Жумладан, Сингапурда танкларга талаб ошди, чунки савдогарлар Россиядан арзон нефтни бошқа манбалардан олинган нефть билан аралаштиришга кўпроқ қизиқмоқда, бу эса ёқилғининг Россияда келиб чиқишини яширишга ёрдам беради. Бундан ташқари, Россия нефтини бутун дунё бўйлаб экспорт қилиш учун аралаштириш операциялари Бирлашган Араб Амирликларида ҳам амалга оширилмоқда.

Агентликнинг хабар беришича, бошқа давлатлар ҳам худди шундай схемаларда иштирок этиши мумкин. Мисол учун, Bloomberg маълумотларига кўра, Малайзиянинг Хитойга нефть импорти декабрь ойида кунига 1,3 миллион баррелни ташкил этди, бу 2022 йилнинг биринчи тўққиз ойида Малайзиядаги ўртача кунлик ишлаб чиқаришдан деярли уч баравар кўп. «Нефть ва Капитал» Telegram каналига кўра, тобора кўпроқ танкерлар Россияни якуний манзилсиз тарк этмоқда ва Ўрта Ер денгизидаги нефть бошқа кемаларга қайта юкланмоқда.

Россиянинг ўрнини ким эгаллайди?

«Европада нефть маҳсулотлари танқислиги билан курашишнинг учта йўли бор: бошқа мамлакатлардан импортни кўпайтириш, маҳаллий ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва истеъмолни камайтириш. Эҳтимол, учала усул ҳам қўлланиши мумкин. Европа АҚШ, Хитой, Ҳиндистон ва Яқин Шарқдан кўпроқ дизель ёқилғиси импорт қилишга мажбур бўлади, бу етказиб бериш бўйича мукофотлар ва етказиб бериш муддатлари ошишини таъминлайди. Натижада Европа Иттифоқи ичида ёқилғи нархлари ошиб кетади», — дейди «Откритие Инвестиции» компаниясининг таҳлилчиси Оксана Лукичева.

«ПСБ аналитики» экспертларининг фикрича, Европага дизель ёқилғисининг энг аниқ етказиб берувчилари Саудия Арабистони ва Кувайтдир. Уларга кўра, Саудия Арабистони янги нефтни қайта ишлаш заводларини ишга тушириш ҳисобига Европага кунига 0,4-0,5 миллион баррель, Кувайт эса кунига тахминан 0,16 миллион баррель нефть етказиб бера олади. Яна бир асосий етказиб берувчи Ҳиндистон бўлиши мумкин, у аллақачон Европа Иттифоқига кунига 0,226 миллион баррель нефть етказиб беради, Осиё бозорига етказиб беришни секинлаштиради ёки ҳатто тўхтатади ва бу ҳажмни кунига 0,3-0,5 миллион баррелгача оширишга қодир.

Туркия томонидан кунига яна 0,33 миллион баррель қўшилиши мумкин, бу Ҳиндистон сингари Осиёга экспортни қисқартириб, ҳажмларни Европа Иттифоқи мамлакатларига йўналтирди. «Айтиш мумкинки, Эвропа Иттифоқида Россия дизель ёқилғисига муқобил мавжуд — бу мамлакатлар Россиянинг пасайиб бораётган ҳажмини қоплаши мумкин», деб ёзади ПСБ таҳлилчилари. «Шу билан бирга, Россия Осиё ва Яқин Шарққа, биринчи навбатда, Ҳиндистон ва Туркиядаги нефтни қайта ишлаш заводлари учун хом нефть етказиб бериш ҳажмини ошириши мумкин».

«Европа Иттифоқи учун дизелнинг энг катта муқобил манбалар аллақачон АҚШ, Форс кўрфази давлатлари, шунингдек, Европа Иттифоқига қайта ишланган Россия нефтини сотиши мумкин бўлган Туркия, Хитой ва Ҳиндистон ҳисобланади. Январь ойининг биринчи ярмида Европа Иттифоқига рус дизель ёқилғиси етказиб бериш кунига тахминан 450 минг баррелга тушди ва ҳозирча юқорида санаб ўтилган манбалар рус дизелининг ўрнини босаётганга ўхшайди. Суюлтирилган газ мисолида кўрсатилгандек, Европа Иттифоқи ўзининг тўлов қобилияти туфайли жаҳон бозорида эркин ҳажмлар учун муваффақиятли рақобатлаша олади ва уларни қашшоқ мамлакатлардан ортда қолдиради», — дея қўшимча қилди «Финам» таҳлилчиси Сергей Кауфман.

Алексей Белогорьевнинг фикрича, Хитой ва қисман Яқин Шарқ мамлакатлари нефть маҳсулотлари, хусусан, дизель ёқилғисининг жисмоний танқислиги хавфини тўхтата олади. Хитойда нефтни қайта ишлаш Европа эмбаргосининг асосий фойда олувчисига айланиши мумкин, географиясига қарамай, Европа бозорига нефть маҳсулотларини етказиб берувчи асосий таъминотчилардан бирига айланади. Аммо Хитой экспортини ошириш вақт талаб этади. Бу жаҳон бозорида нефть маҳсулотлари нархлари кўтарилишининг қисқа муддатли хатарларини келтириб чиқаради ва бу хом нефть бозорига тушиши мумкин.