Марказий Осиёнинг барча мамлакатлари билан умумий чегарага эга бўлган Ўзбекистон Жанубий Осиё томон интилмоқда. Бунинг ортида эса йирик бозорлар ҳамда денгизга чиқиш имконияти турибди.

2021 йилнинг февраль ойида Тошкентда Ўзбекистон, Афғонистон ва Покистон вакилларининг уч томонлама йиғилиши бўлиб ўтди. Унда «Мозори-Шариф–Кобул–Пешавор» темир йўлини қуриш лойиҳаси муҳокама қилинди. Бундан ташқари, Президент Шавкат Мирзиёев июнь ойида мамлакатнинг энг жанубий вилояти — Сурхондарёга қилган ташрифи чоғида ушбу темир йўл қурилишини «аср лойиҳаси» деб атади.

Минтақада юз берган кескин сиёсий ўзгаришларга қарамай Ўзбекистон «Мозори-Шариф–Кобул–Пешавор» темир йўли лойиҳасини амалга оширишга интилмоқда. Хўш, ўзи бу қандай лойиҳа ва мамлакат иқтисодиёти учун нима беради?

Лойиҳанинг географик жойлашуви

Бевосита иқтисодий истиқболлар ҳақида сўз очишдан аввал, ушбу лойиҳанинг географик жойлашувига эътибор қаратсак. Темир йўлнинг шимолий томони Ўзбекистон, аниқроғи Термиз шаҳридан бошланади. Сўнгра Афғонистоннинг Мозори-Шариф ва Кобул шаҳридан Покистон томон йўналади. Покистонда темир йўл линияси Пешовардан Қарачи порт шаҳригача чўзилади.

Ўринли савол пайдо бўлиши мумкин: ушбу лойиҳанинг ташаббускори нега энди айнан Ўзбекистон бўлмоқда. Агар Жанубий Осиё билан иқтисодий алоқаларни кучайтириш Марказий Осиё давлатлари учун шунчакик фойдали бўлса, нега минтақанинг бошқа давлатлари бу учун ҳаракат қилмаяпти.

Гап шундаки, Афғонистон орқали темир йўл қуришда айнан Ўзбекистоннинг имкониятлари бошқа давлатларга қараганда кўпроқ. Чунки Сурхондарё вилояти билан чегарадош ҳисобланган Афғонистоннинг Балх вилояти керакли инфратузилмага эга.

Лойиҳа юк ташиш нархини арзонлаштиради

Лойиҳа тўлиқ амалга оширилса, Ўзбекистондан Покистонга юк ташиш учун сарфланадиган вақт 35 кундан 3-5 кунга ўзгаради. Деярли бир ойлик саёҳат ўрнини бир ҳафтадан камроқ вақт эгаллайди.

Ўз навбатида, йўналишнинг қисқариши юк ташиш харажатларининг камайишини англатади. Дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, янги маршрут 20 фунтли битта контейнерни ташиш нархини деярли 3 баробарга пасайтиради.

Мутахассисларнинг дастлабки ҳисоб-китобларига кўра, контейнерни Тошкентдан (Ўзбекистон) Карачига (Покистон) олиб бориш нархи тахминан 1400-1600 долларни ташкил қилиши мумкин. Бу кўрсаткични бошқа муқобили билан солиштиришнинг айни вақти.

Гап шундаки, Жанубий йўналишда Покистон вариантидан ташқари Эрон танлови ҳам бор. Бироқ ушбу йўналиш анча қиммат. Битта контейнерни Тошкентдан Эроннинг Бандар-Аббос порт шаҳрига етказиш 2600-3000 долларни ташкил қилади.

Лекин бу ҳаммаси эмас. Ушбу мантиқий занжирни давом эттирадиган бўлсак, аллақачон тахмин қилишимиз мумкинки, транспорт рентабеллигининг ошиши автоматик равишда юк ташиш ва савдонинг ўсишига олиб келади.

Ўзбекистон орқали Ҳиндистон ва Покистондан Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги ҳамда Европага транзит юкларни таъминлаш йилига 3-4 миллион тоннани ташкил этиши мумкин.

Шу билан бирга, лойиҳанинг истиқболларини фақат иқтисодий нуқтаи назардан баҳолаш тўғри бўлмайди. Трансафғон магистралининг қурилишини Афғонистонда тинчлик ўрнатишга қаратилган саъй-ҳаракатларнинг бир қисми сифатида кўриш мумкин.

Лойиҳанинг нархи

Ҳисоб-китобларга кўра, темир йўл линияси қурилиши 570 километр масофани ташкил қилади. Қурилиш дастлаб 5 йил давом этиши тахмин қилинганди. Бироқ Афғонистон ва Қозоғистонда кузатилган сиёсий инқироз қурилиш муддатини узайтириши мумкин. Молиявий томондан лойиҳа 5 миллиард долларга тушиши тахмин қилинмоқда.

570 километр масофага темир йўл ётқизишдан ташқари, яна 260 та мост, 7 та тоннель ва 640га яқин сув ўтказиш объектлари қуриш керак бўлади. Келгусида йўлни электрлаштириш кўзда тутилган. Молиялаштириш механизмларига келсак, савол ҳали очиқ қолмоқда. Бироқ катта қизиқиш бор.

Молиявий корпорацияларнинг қизиқиши

Аксарият халқаро молия ташкилотлари, жумладан, Жаҳон банки, Осиё тараққиёт банки, Европа тикланиш ва тараққиёт банки, Европа инвестиция банки, Ислом тараққиёт банки, Осиё инфратузилма инвестиция банки ва бошқалар ушбу лойиҳага катта қизиқиш билдирган.

Лойиҳага бўлган бундай эътибор молиялаштириш манбалари билан боғлиқ муаммолар бўлмаслигидан далолат беради. Жаҳон банки бу борада мувофиқлаштирувчи ролни ўз зиммасига олди. Россия, Хитой ва АҚШ лойиҳани қўллаб-қувватлашини билдирди.

«Ўзбекистон зарур технологик имкониятларга эга. Бундан ташқари, ушбу лойиҳани қуришга хорижий ҳамкорлар ва халқаро экспертларни ҳам жалб қиламиз. Шу нуқтаи назардан фикримча, мураккаб рельефга эга ҳудудлар тўсиқ бўла олмайди», — дейди Марказий Осиё халқаро институти директори ўринбосари Бахтиёр Мустафоев.

Жанубий Осиё — истиқболли минтақа

Жанубий Осиё билан иқтисодий ҳамкорлик қилиш учун кенг имкониятлар минтақанинг макроиқтисодий кўрсаткичлари ва ўсиш динамикаси билан боғлиқ. Дунёнинг ¼, аниқроғи 1,9 миллиард аҳолиси айнан ушбу минтақада истиқомат қилади.

Бундан ташқари, 3,5 триллион долларга тенг ялпи ички маҳсулот билан Жанубий Осиё дунёда энг тез — йилига 7,5 фоизгача ривожланаётган минтақа бўлиб турибди.

Бугунги кунда минтақанинг глобал иқтисодий ўсишга қўшган ҳиссаси 15 фоизни ташкил этмоқда, 2040 йилга бориб эса бу кўрсаткич 30 фоиздан ошиши мумкин. Жанубий Осиё ўсиш динамикасини сақлаб қолган ҳолда, жаҳон иқтисодиётининг янги локомотивига айланиши тахмин қилинмоқда.

Ишлатилмаган савдо салоҳияти

2020 йил якунига кўра, Марказий Осиё давлатлари ва Жанубий Осиё давлатлари ўртасидаги умумий товар айирбошлаш ҳажми 4,4 миллиард долларга тенг бўлди. Бу Марказий Осиё минтақаси умумий ташқи савдо айланмасининг 3,2 фоизини (142,6 миллиард доллар) ташкил этди.

Марказий Осиё давлатларининг Жанубий Осиё билан савдо айланмасида Қозоғистон (52,8 фоиз), Ўзбекистон (31,2 фоиз) ва Туркманистон (10,4 фоиз) энг катта улушга эга.

Марказий Осиё давлатлари қандай маҳсулотлар экспорт қилиши ва Жанубий Осиё мамлакатлари импорти таркибининг қиёсий таҳлили шуни кўрсатдики, бир-бирига мос келадиган товарлар бўйича Жанубий Осиё мамлакатлари импорти қарийб 560 миллиард долларни ташкил этади. Бу шуни англатадики, Марказий Осиё давлатлари ишлаб чиқарадиган маҳсулот учун Жанубий Осиёда ярим триллон долларга тенг талаб бор.

«Албатта, бу Марказий Осиё мамлакатлари Жанубий Осиё мамлакатлари импортининг кўрсатилган ҳажмини тўлдириши мумкин дегани эмас, лекин бу ўзаро савдода фойдаланилмаган катта салоҳият мавжудлигини кўрсатади», — дейди Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази директори Обид Ҳакимов.

Ўзбекистоннинг Жанубий Осиё давлатлари билан савдоси

Ўзбекистоннинг 2020 йилда Жанубий Осиё мамлакатлари билан ташқи савдосининг умумий ҳажми 1,38 миллиард долларни ташкил қилган. Бу мамлакатнинг умумий ташқи савдо ҳажмининг 3,8 фоизи дегани. Шунда экспорт 21 фоизга, импорт эса 23 фоизга ўсган.

Ўзбекистоннинг Жанубий Осиё мамлакатлари билан товар айланмасининг энг катта қисми Афғонистон — 56,2 фоизга, Ҳиндистон — 32 фоизга ва Покистон — 8,9 фоизга тўғри келади.

Хулоса

Ўзбекистоннинг ушбу лойиҳадан умидлари катта. Ҳатто, Афғонистонда ҳокимият тепасига «Толибон» ҳаракатининг келиши ҳам расмий Тошкентни бир зум тўхтатгани йўқ. Абдулазиз Комилов етакчилигидаги Ташқи ишлар вазирлиги ҳаракат вакиллари билан интенсив алоқаларни йўлга қўйиб улгурди.

Бевосита лойиҳа тақдирига келадиган бўлсак, Тошкентнинг Ашраф Ғани даврида эришган уч томонлама келишуви «Толибон» даврида ҳам ўз кучини сақлаб қолмоқда.

Жумладан, 2021 йилнинг 30 ноябрь куни Афғонистон Муваққат ҳукумати вакиллари Ўзбекистон Республикаси Президентининг Махсус вакили Исматулла Иргашев бошчилигидаги мамлакат делегацияси билан Кобул шаҳридаги учрашувда «Мозори Шариф–Кобул–Пешовар» темир йўли қурилиши каби инфратузилма лойиҳаларини амалга оширишни имкон қадар тезроқ бошлашга тайёрлигини тасдиқлаган.

Бундан ташқари, 2021 йилнинг декабрь ойида Ўзбекистон, Афғонистон, Покистон ўртасида уч томонлама ҳамда Ўзбекистон, Россия, Қозоғистон, Афғонистон, Покистон ўртасида кўп томонлама музокарала бўлиб ўтди.

Йиғилиш якунида томонлар тез орада, илгари сурилган темир йўл линиясини қуриш лойиҳасини жойига чиққан ҳолда ўрганиш, ишчи гуруҳлар йиғилишини доимий равишда ўтказиш ва дастлабки техник-иқтисодий асосларни ишлаб чиққандан сўнг, лойиҳага халқаро молия институтларини жалб қилиш бўйича келишиб олган. Жараён давом этмоқда, кузатишда давом этамиз.

Фаррухжон Муродқулов тайёрлади.