Ўзбекистон бозори жадал ривожланмоқда: сўнгги тўрт йилда мамлакат ялпи ички маҳсулоти ўсди, иқтисодий ўсиш 24 фоизни ташкил этди. Шу билан бирга, бу ерда рақобат қилиш қийин бўлган халқаро гигантлар ҳозирча йўқ.

Қуйида ушбу бозор яна нимаси билан жозибадорлиги, қандай қилиб хорижий компания ушбу мамлакатда рўйхатдан ўтиши ва маҳаллий менталитетнинг қайси хусусиятларини инобатга олиш кераклиги ҳақида сўз боради.

Материал Broniboy номли етказиб бериш хизмати асосчиси Александр Радионов томонидан махсус Forbes нашри учун тайёрланди.

Ўзбекистонда Россия капитали иштирокидаги корхоналар улуши доимий равишда ўсиб бормоқда — 2019 йилдан буён бу кўрсаткич 10 фоизга ўсган. Ҳатто пандемия сабаб жорий қилинган чекловлар ҳам ушбу тенденцияга халақит бера олмади. Россия компанияларининг Ўзбекистон иқтисодиётига киритган сармояларининг умумий ҳажми аллақачон 10 миллиард долларга етди. Шу билан бирга Россия бизнесининг иштирокчилари Ўзбекистон бозорига жиддий қарамаяпти.

Анъанага кўра, Қозоғистон россияликлар учун бошқа давлатларга нисбатан жозибадорроқ бўлиб келган, бироқ жорий йил бошидаги воқеалар республикага 2-3 миллиард долларга баҳоланган иқтисодий йўқотишлар олиб келди. Ҳозирги вазиятда бизнесни кенгайтириш учун Ўзбекистон муқобил бозорга айланиши мумкин.

Бундан ташқари, расмий Тошкент, қўшни давлатдаги қайғули воқеалардан тўғри хулоса чиқариб, муносиб реакция кўрсатди. Масалан, Ўзбекистонда Қозоғистондаги норозилик намойишларидан сўнг дарҳол бензин нархи тушиб кетганига эътибор қаратдим: АИ-80 аввалги 7500 сўм (тахминан 54 рубль) ўрнига 6200 сўм (тахминан 45 рубль) сотила бошлади.

Стереотиплар Ўзбекистонни иқтисодий ва технологик жиҳатдан орқа ҳовлида бўлган мамлакатлар қаторига киритиб келди. Узоқ вақт давомида улар ўзларини оқлади — мамлакат 90-йилларнинг бошидан 2016 йил охиригача ёпиқ ҳолатда эди. Шавкат Мирзиёев ҳокимиятга келиши билан вазият тубдан ўзгарди.

Янги ҳукумат иқтисодиётни ривожлантириш, хорижий сармоядорларни жалб қилиш ва умуман, дунёга очиқлик йўлини белгилаб олди. Расмийлар, жумладан, бизнесни қўллаб-қувватлашга қаратилган кўплаб ислоҳотларни амалга оширди. Масалан, фуқаролар ва чет элликлар учун компаниялар очиш тартиби соддалаштирилди.

Ўзбекистон бозори жадал ривожланмоқда: сўнгги тўрт йилда мамлакат ялпи ички маҳсулоти 4,5 фоиздан 6,9 фоизга ўсди, иқтисодий ўсиш 24 фоизни ташкил этди. Тез ўсиб бораётган бозор сув оқимига ўхшайди — у барча қайиқларни, ҳатто тешик қайиқларни ҳам кўтаради. Потенциалга эга бўлган компания бундай бозорда бўш тура олмайди.

Яна бир ижобий томони шундаки, ҳозиргача ушбу бозорда рақобат қилиш фойдасиз бўлган халқаро гигантлар ва монополистлар деярли йўқ. Ҳозирча ваколатхоналарни IBM IT-корпорацияси, нефть ва газ компаниялари «Газпром» ва «Лукойл», S7 авиакомпанияси ва Нижфарм каби фармацевтика компаниялари очган.

Carrefour халқаро супермаркетлар тармоғи Ўзбекистонга кирган биринчи хорижий ритейлер бўлди. Samsung’нинг республикада тўртта расмий ваколатхонаси бор, унинг рақиби Apple эса фақат биринчисини очишни режалаштирмоқда.

Бозорнинг қолган қисмида номлари унчалик таниқли бўлмаган компаниялар ҳукмронлик қилади. 2020 йилда Ўзбекистондаги энг муваффақиятли брендлар рўйхатига korzinka.uz озиқ-овқат ва чакана савдо тармоғи, LeBazar.uz ва Express 24 етказиб бериш хизматлари, Ishonch и Texnomart маиший техника дўконлари киритилган.

Кичик маҳаллий ўйинчилар бўш жой ва миқёсни эгаллаш имкониятига эга бўлиб турибди. Велосипедни қайта ихтиро қилиш ва бозорга ғайриоддий нарсаларни олиб келишнинг ҳожати йўқ. Шунчаки истеъмолчиларнинг ҳозирги эҳтиёжларини аниқлаш ва рақобатчиларга муқобил таклиф қилиш кифоя.

Ўзбекистон бозоридаги бундай вазият кўплаб хорижий компанияларга қўл келиши ёки қийинчиликлар туғдириши мумкин. Бир томондан, узоқ вақтдан бери бошқа мамлакатларда йирик брендлар томонидан эгаллаб олинган бўшлиқларни эгаллаш ва нисбатан қисқа вақт ичида улкан натижаларга эришиш имконияти мавжуд.

Бошқа томондан, Ўзбекистонда бизга таниш бўлган барча истеъмол форматларидан йироқ талаб шаклланган. Кўпинча уни нолдан «ўстириш», истеъмолчиларни қайта тайёрлаш, янги хатти-ҳаракатлар моделларини мустаҳкамлаш керак.

Мисол учун, агар Россияда иловалар орқали етказиб бериш ва бир марта босиш орқали харид қилиш учун агрегаторлардан фойдаланиш одатий ҳолга айланган бўлса, ўзбекистонликлар ҳамон ресторан ва дўконларга шахсан қўнғироқ қилишни афзал кўради.

Bringo озиқ-овқат етказиб бериш хизмати маълумотларига кўра, маҳаллий бозорнинг 75 фоизини ресторанларнинг ўзлари ташкил этган етказиб бериш хизмати эгаллайди ва фақат 10-15 фоизи агрегаторларда қолади.

Маълумотларга кўра, озиқ-овқат буюртмалари бозори ўсиш суръатини кўрсатмоқда: сўнгги бир неча йил ичида етказиб бериладиган компаниялар сони 400-500 дан 700 гача ўсган. Ўзбекистон пойтахти Тошкентда бир ой ичида ўртача 150 000 тадан 250 000 тагача етказиб бериш буюртмалари амалга оширилди.

Миллий таомлар ва тез тайёрланадиган таомлар айниқса машҳур, аммо япон ва хитой ошхоналарига қизиқиш ҳам ортиб бормоқда.

Ўзимиз 2022 йил баҳорида Ўзбекистон бозорига киришга тайёргарлик кўряпмиз. Бизнинг тажрибамизга кўра, 25 фоизлик нисбатан юқори комиссияга қарамай, мамлакатдаги ресторан бизнеси агрегаторларга сармоя киритишга тайёр. Курьерлар етишмаслиги, тайёргарликнинг пастлиги, форма кийишни истамаслиги ва ҳоказолар сабаб ресторанларнинг ўзлари етказиб беришни ташкил этиши қийин.

Ўзбекистонда қандай қилиб компания очиш мумкин?

Чет элдаги бизнес кўплаб чекловлар ва ҳужжатлар билан боғлиқдек туюлади. Аммо Ўзбекистонда хорижликлар учун юридик шахс очиш тартиби жуда оддий. Барча ҳужжатлар ягона дарча — Адлия вазирлиги ҳузуридаги Давлат хизматлари маркази орқали кўриб чиқилади. Россияликларга ушбу формат кўп функцияли марказлар орқали таниш. Ўзбекистонда 200 дан ортиқ ана шундай марказлар мавжуд бўлиб, улар ҳар бир шаҳар ва вилоятда ўз ваколатхоналарига эга.

Юридик шахсни рўйхатдан ўтказиш учун паспорт ва компания устави талаб қилинади. Бундан ташқари, тахминан 25 АҚШ доллари миқдорида давлат божини тўлашингиз керак. Очилиш жараёни 30-60 дақиқа давом этади. Тизим сизнинг маълумотларингизни автоматик равишда мамлакат солиқ органларига ўтказади, уларга алоҳида мурожаат қилишингиз шарт эмас.

Бундан марказларда сиз компания муҳрини тайёрлатишингиз, банк танлашингиз ва жорий ҳисоб рақамини очишингиз мумкин. Бутун процедура давлат хизматлари марказининг веб-сайти орқали онлайн тарзда ҳам амалга ошириш мумкин. Электрон форматдан фойдаланиш қатъий рағбатлантирилади — масалан, давлат божини тўлаш учун чегирмалар мавжуд.

Қандай муаммолар пайдо бўлиши мумкин?

Инвестициялар

Ўсиб бораётган бозорларда табиийки инвестиция ресурслари етарли эмас. Ўсиш суръатлари ва бизнес эҳтиёжлари мавжуд молиялаштириш воситаларидан ўзиб кетган. Маҳаллий хусусий инвесторлар ҳар доим ҳам янги нарсаларга очиқ эмас, шунинг учун ўхшаш қадриятларга эга одамларни излашингиз керак бўлади.

Ўзбекистонда бозорнинг мавжуд иштирокчилари, маҳаллий ўрта ва йирик бизнес вакиллари билан ҳамкорлик қилиш мантиқан тўғри бўлади. Масалан, «Мегафон» Ўзбекистон бозорига Coscom маҳаллий оператори ва Украинанинг йирик Rozetka онлайн-ритейлери, Texnomart маҳаллий тармоғи билан ҳамкорликда кирди.

Шунингдек, инвестицияларни жалб қилиш учун давлат маблағлари ва лойиҳалари орқали ёрдам олишингиз мумкин. Масалан, Ўзбекистонда рўйхатдан ўтган юридик шахсга эга IT-тадбиркорлар маҳаллий IT-паркнинг резиденти бўлиб, имтиёзли даромад солиғи (7,5 фоиз), ягона ижтимоий тўловлар ва корпоратив солиқдан озод қилиш кўринишидаги имтиёзлардан фойдаланиши мумкин. Яқинда Россиянинг Т1 гуруҳига тегишли «Иннотех» венчур студияси Uzcart билан биргаликда Ўзбекистонда финтеч стартаплари учун акселераторни ишга туширди.

Кадрлар етишмаслиги

Ходимлар ўсиш суръатларига мос келмайди. Ўзбекистонда очилаётган компания қисқа вақт ичида кадр тўплаши керак, лекин бу ерда бу осон эмас. Мамлакатда бизнес ва технологияга халқаро ёндашувни яхши биладиган мутахассислар кўп эмас.

Янги компаниялар муаммони чет элликларни жалб қилиш орқали ҳал қилмоқда. Уларнинг асосий қисмини МДҲ давлатлари: Россия, Украина, Беларусь, Қозоғистондан келган муҳожирлар ташкил этади. Аммо Ўзбекистонга ходимларни жалб қилиш осон эмас — бу ерда ҳамма нарса ривожланишдан ўн йил орқада қолгани ҳақида кучли стереотиплар мавжуд, мутахассис ўзининг профессионал даражада ўсмаслигидан қўрқади. Кўпинча, Ўзбекистонда ишлашга тайёр кадрлар ўз ватанида иш топа олмай юрган бўлади ёки юқори маош талаб қилади.

Муаммони ҳал қилишнинг бир усули — ходимларни ўзингиз тайёрлаш, иш жараёнида керакли даражага кўтарилиши мумкин бўлган мос қадриятларга эга истеъдодларни топиш. Эслатма: бу ерда ходимлар ставка бўйича тўлашга одатланган, кўпчилик қисман иш форматини умуман ёқтирмайди.

Менталитет ва бошқа хусусиятлар

Ҳар қандай жанублик каби ўзбекистонликлар ҳам қарор қабул қилишга ва ҳаракат қилишга шошилмайди, ҳамма нарса ўлчов билан, суҳбат давомида, йиғилишларда содир бўлади. Телефон орқали ёки ёзишмаларда ҳеч ким ҳеч нарсани ҳал қилмайди — шахсий алоқа талаб қилинади, муҳокама қилиш ва келишиш керак.

Шарқий мамлакатларда дастлаб юқори нарх бериш одатий ҳолдир, чунки ҳар қандай нарх бўйича савдолашиш мумкин. Масалан, бизга Тошкентда 350 доллар эвазига таом суратга олишни таклиф қилишди, бироқ суҳбат чоғида таниқли рақобатчиларнинг нархлари бундан ҳам пастроқ эканини таъкидлаб, харажатни 100 долларга туширишга муваффақ бўлдик.

Тўғри, бу Россияда одатий ҳол эмас, лекин сиз исталган жойда нархни пасайтиришингиз мумкин. Ҳатто банклар маълум бир имтиёзлар бериши мумкин.

Ўзбекистонда электрон почтадан, ҳатто ишчи форматда ҳам деярли фойдаланилмайди. Матн орқали ҳал қилиниши мумкин бўлган асосий саволлар мессенжерларда ҳал қилинади. Telegram айниқса машҳур.

Мамлакатда рақамли хизматлар ривожланиб бораётганига қарамай, алоқа қамрови, айниқса, ҳудудларда ҳар доим ҳам яхши эмас. Кўпинча Интернет ишламай, смартфонингиздан фойдалан олмайдиган ҳолатлар бўлиб қолади. Шу билан бирга, пойтахтда кўпчилик смартфонлар орқали тўлайди, ҳамма жойда тўлов терминаллари мавжуд.

Ресторанлар ҳаёт тарзининг муҳим қисмидир. Бу ерда ресторан бизнеси ривожланган — тушлик ва кечки овқатни уйдан ташқарида қилиш одатий ҳолдир. Аммо реставраторлар учун рейтингни сақлаб қолиш ва мижозларни хафа қилмаслик қийин.

Ўзбекистонда одамлар болаликдан сифатли озиқ-овқат — қишлоқ хўжалиги гўшти, уйдаги каби сифатли ошхонага ўрганиб қолган. Ўзбек учун ресторанда овқатланиш уйда тайёрланган таомнинг давоми, сифати мос бўлиши керак. Одамлар ҳақиқий маҳсулотларнинг таъмини билишади, шунинг учун хом ашёни тежаш фойда бермайди.

Ўзбеклар синчков, сифатдан қониқиш ҳосил қилмаса, ҳеч қандай маркетинг уларни бирор муассасага жалб қила олмайди.

Ўзбекистонда гап-сўз рекламаси жуда ривожланган — одамлар ўз тавсияларини дўстлари билан бажонидил баҳам кўради. Бу бепул реклама сифатида ишлаши мумкин ёки аксинча, мижозлар маҳсулот ёки хизматдан норози бўлса, жуда кўп зарар етказиши ҳам мумкин. Бир марта обрўсини йўқотган бўлса, келажакда уни қайта тиклаш қийин бўлади.