Прогнозлаштириш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти экспертлари Ўзбекистонда етиштирилувчи  мева-сабзавотларнинг ташқи бозордаги рақобатбардошлигини қайта баҳолади. Kommers.uz’га таҳлилий материал тақдим этилди. 

Институт 2021 йилнинг июнь ойида мева-сабзавот маҳсулотларининг рақобатбардошлигини баҳолаган ва унинг натижаларини эълон қилган, бироқ ҳисоб-китоблар 4 та қийматли ташқи иқтисодий фаолият товар номенклатураси (ТИФ ТН) маълумотлари асосида амалга оширилганди. 

Ушбу баҳолаш 6 та қийматли ТИФ ТН бўйича маълумотлар асос қилиб олингани билан фарқ қилади. Шунинг учун аввал кўриб чиқилган 35 та товар гуруҳлари ўрнига бу сафар мева ва сабзавотларнинг 127 та товар гуруҳи баҳоланди.

ПМТИ экспертлари ҳисоб-китоблар натижасида олинган RCA ва LFI индексларининг ўртача қийматларини таққослаш асосида мева-сабзавотларни 3 гуруҳга ажратди: 

• ташқи бозорда сезиларли қиёсий устунликка эга бўлган товарлар; 
• «маргинал» ҳолатдаги, яъни баъзи йилларда жаҳон бозорида рақобатбардош бўлган, айрим йилларда эса рақобатбардош бўлмаган ҳамда ташқи бозор шароитига жуда боғлиқ бўлган товарлар;
• ташқи бозорда қиёсий устунликка эга бўлмаган товарлар.

Шундай қилиб, Ўзбекистон товаррларнинг ташқи бозорда аниқ қиёсий устунликка эга бўлган 36 та ва қиёсий устунликка эга бўлмаган 58 та гуруҳини аниқлашга муваффақ бўлинди. Товарларнинг қолган 33 та гуруҳи бўйича қиёсий устунликнинг мавжудлиги ёки йўқлиги аниқ эмас ва улар бозор шароитига боғлиқ.

2017-2021 йилларда жаҳон бозорида энг катта қиёсий устунликка эга бўлган маҳсулотлар 10 талигига қуйидагилар киради:

• барча кўринишдаги ловиялар (vingaspp., phaseolusspp.) қуритилган, пўсти олинган, пўстидан тозаланган ёки тозаланмаган, майдаланган ёки майдаланмаган; 
• Сарҳил ўрик (ТИФ ТН коди 080910); Ловиянинг vingamungo (l.) hepper ёки vingaradiata (l.) турлари. 

Шунингдек, қуритилган, пўсти олинган, пўстидан тозаланган ёки тозаланмаган, майдаланган ёки майдаланмаган wilczek, хурмо, майиз, олхўри қоқи, гилос, туршак, олма қоқи, қисқа муддатли сақлаш учун мўлжаллаб консерваланган, лекин бу шаклда озуқа сифатида истеъмол қилиш учун яроқсиз бўлган бошқа сабзавот ва ўсимлик аралашмалари ҳам киритилган.

RCA — аниқланган қиёсий устунлик индекси. Агар RCA  индекси 1 дан катта бўлса, у ҳолда мамлакат Х товарни ишлаб чиқаришда рақобат устунлигига эга, деб ҳисобланади. Индекс қанчалик катта бўлса, рақобат устунлиги шунчалик юқори бўлади. RCA индекси қанчалик паст бўлса, маҳсулотнинг рақобатбардошлиги шунчалик паст бўлади. Мисол учун, юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, маҳсулот — ловия (168,9) энг катта рақобат устунлигига эга.

LFI — соф савдо оқимлари тўғрисидаги маълумотларга асосланган қиёсий устунликни ҳисоблаш учун мўлжалланган савдо индекслари. Агар Х маҳсулот учун LFI индекси 0 дан катта қийматга эга бўлса, маҳсулот жаҳон бозорида рақобатбардош ҳисобланади, мос равишда салбий қиймат унинг рақобатбардош эмаслигидан далолат беради. Масалан, хурмо 0,15, гилос эса 0,32 LFI индексига эга бўлса, демак гилоснинг рақобатбардошлиги  хурмоникига қараганда анча юқори.

Ўтказилган тадқиқот асосан сарҳил мева-сабзавотлар ёки чуқур қайта ишланмаган маҳсулотлар жаҳон бозорида рақобатбардош эканлигини кўрсатди. Кейинги қадамда мева-сабзавотлар ва уларни қайта ишлаш натижасида олинган маҳсулотларнинг рақобатбардошлигини оширишга қаратилган дастурни ишлаб чиқиш зарур. 

Унинг доирасида эътиборни жаҳон бозорида (нави ҳамда сифати бўйича) афзал кўрилиши ҳамда Ўзбекистонда тармоқнинг қандай имкониятларга эга эканига қараб, мева-сабзавотларнинг алоҳида турларига қаратиш мақсадга мувофиқ.

Дарья Ильина — ПМТИ лойиҳа раҳари