Прогнозлаштириш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти (ПМТИ) экспертлари тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларнинг (ТТХИ) инновацион ишланмаларга таъсирини ривожланаётган мамлакатлар мисолида баҳолади. Институт матбуот хизмати Kommers.uz’га махсус мақола тақдим этди.

Сўнгги йилларда кўплаб ривожланаётган мамлакатларда ТТХИни жалб қилиш мақсадида турли ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилмоқда. ТТХИ нафақат иқтисодий ўсиш ва бандликни оширишга ҳисса қўшади, балки қабул қилувчи мамлакатга қўшимча юқори технологиялар ва илғор ғояларни олиб келиниш орқали давлатнинг инновацион салоҳият ошишига туртки бўлади. Ушбу илмий изланиш ривожланаётган 29 та мамлакатда 2010–2019 йилларда ТТХИ уларнинг миллий инновацион салоҳиятига қандай таъсир қилганини ўрганади.

Эконометрик таҳлил натижалари шуни кўрсатдики, ТТХИ оқимининг ортиши ривожланаётган мамлакатларда инновацион салоҳиятнинг ўсишига ижобий таъсир кўрсатади, бироқ мамлакатда ТТХИ туфайли кириб келаётган хорижий қўшма-корхоналар томонидан жорий этиладиган инновацион ва илғор ғояларнинг иқтисодиётга тўлиқ ижобий таъсир қилиши учун ушбу билим ва технологик кўникмаларни ўзлаштиришда маҳаллий имкониятларнинг ўрни катта.

Кўплаб тадқиқотларда иқтисодий маҳсулдорликни ошириш ва унинг ривожланишини жадаллаштириш учун инновацияларнинг муҳимлиги таъкидланган ҳамда инновацияларни орттирувчи омиллар ўрганилган, бироқ айнан ТТХИнинг ривожланаётган мамлакатлардаги миллий инновацион салоҳиятга таъсири бўйича умумий хулосага келинмаган.

У мазкур тадқиқотда турли хил ўзгарувчан эконометрик моделлар асосида таҳлил қилинди (1-изоҳ).

1-изоҳ

Умумлаштирилган энг кичик квадратлар усули (FGLS) — регрессия моделлари параметрларини баҳолашнинг классик усули бўлиб, энг кичик квадратларни умумлаштиради. Бу «регрессия қолдиқлари квадратларининг умумий йиғиндиси»ни минималлаштиришда ёрдам беради.

Моментларнинг умумлаштирилган усули (IV-GMM) — тақсимотларнинг номаълум параметрларини ва эконометрик моделларни баҳолаш учун математик статистика ва эконометрикада қўлланиладиган классик усул бўлиб, унда бошқа классик усуллардан фарқли ўлароқ, чекловлар сони қўлланиладиган параметрлар сонидан кўп бўлиши мумкин.

Товар белгисига топширилган аризалар сонидан миллий инновацион салоҳиятни акс эттирувчи кўрсаткич сифатида фойдаланилди. Қолаверса, инновацияларга таъсир этувчи ўзгарувчилар сифатида қуйидагилар қўлланилди: ТТХИ, давлат томонидан илмий тадқиқот институтларига ажратиладиган маблағлар, институтларда банд бўлган ходимлар сони ва мамлакатнинг глобаллашув даражаси. Тадқиқот учун статистик база Жаҳон банки ва КОФ Глобаллашув индексининг маълумотлар базасиидан тўпланди (2- изоҳ).

2-изоҳ

KOF глобаллашув индекси — 2002 йилда Швейцария иқтисодиёт институти ва Швейцария федерал технология институти томонидан ташкил этилган бўлиб, глобаллашувни жамият ҳаётининг иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий кўрсаткичлари бўйича баҳолайди.

Глобаллашув дунё чегараларини умумлаштирадиган, миллий иқтисодиётни, маданиятни, технологияни ва бошқарувни бирлаштирадиган жараён сифатида тавсифланади, шунингдек, бу жараён жамиятларни ҳамда ғояларни ўзаро бирлаштиришга хизмат қилади.

Олинган натижалар шуни кўрсатадики, мамлакатга киритилаётган ТТХИнинг ортиши миллий инновацион салоҳиятининг ўсишига ижобий ва сезиларли таъсир кўрсатади, шунингдек, илмий изланишларга катта эътибор қаратилиши ривожланаётган мамлакатларнинг инновацион салоҳиятини сезиларли даражада ошириши, аммо институтларда банд ходимлар сонининг кўпайиши инновациялар даражасига салбий таъсир кўрсатиши мумкинлиги аниқланди.

Олдинги тадқиқотлар ҳам мамлакат учун янги билимларни ўзлаштириш ва улардан фойдаланиш тартиб-қоидаларини соддалаштириш учун илмий тадқиқот институтларида тадқиқотчиларнинг малакали бўлиши уларнинг кўпсонли бўлишдан муҳимроқ эканлигини тасдиқлади. Ўз навбатида, глобаллашув жараёни ушбу эконометрик моделимизда ривожланаётган мамлакатларда инновацияларнинг ўсишида аҳамиятсиз, деб топилди.

Хулоса сифатида айтиш жоизки, ривожланаётган мамлакатлар ТТХИнинг миллий инновацион салоҳиятига ижобий таъсирини ҳисобга олган ҳолда уни кўпроқ жалб қилиши мақсадга мувофиқ, шунингдек, илмий тадқиқот институтлари ходимларининг сонига эмас, балки уларнинг самарадорлигига кўпроқ эътибор бериш таклиф қилинади.

Глобаллашув биз тузган моделда миллий инновацияларга таъсир қиладиган муҳим омил, деб топилмаган бўлсада, замонавий иқтисодиётда глобаллашувнинг аҳамиятини инкор этмаслик керак. Шу сабабли, келгуси тадқиқотларда глобаллашув индексини ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий суб-индексларга бўлиш имконияти кўриб чиқилади ва ҳар бир суб-индекснинг инновациялар ўсишидаги аҳамияти алоҳида ўрганилади.

* Давлатлар бўйича инновацион фаолиятни ривожлантиришнинг батафсил таҳлили ПМТИга мурожаат асосида тақдим этилиш мумкин.

Иқболжон Қосимов, Алишер Раимов