Куни кеча Париж суди Telegram асосичи Павел Дуровга мамлакатни тарк этишга рухсат берди. У 25 август куни ушланган эди. 28 августда эса унинг акаси — Николай ҳам қидирувда экани маълум бўлди. Politico нашрининг маълумотларига кўра, ҳар икки ака-укага нисбатан ҳибсга олиш ордерлари март ойи охиридаёқ чиқарилган — бу Telegram Франция ва Европадаги ҳукумат органлари билан ҳамкорлик қилишдан бир неча марта бош тортганидан сўнг содир бўлган.

Николай Дуров ўзининг укаси Павелдан бутунлай фарқ қилади. У жамоатчиликка танилмаган шахс ва фундаментал фанлар билан шуғулланувчи олимдир. Шунга қарамай, у ҳам VK, ҳам Telegram яратилишида катта роль ўйнаган.

Николай Дуров ким?

Николай Дуров 1980 йилда туғилган — у Павел Дуровдан тўрт ёш катта. Дуровлар оиласи отаси —Валерий Семёнович Дуров, машҳур филолог бўлиб, қадимги Рим тарихи бўйича мутахассис эди. 1992-йилдан бошлаб у Санкт-Петербург давлат университетининг филология факультетида классик филология кафедраси мудири сифатида фаолият юритган.

1980-йиллар охири ва 1990-йиллар бошларида Дуровлар оиласи бир неча йил Италияда яшаган — у ерда Валерий Турин университетида ишлаган. Аммо 1992-йилда улар Россияга қайтишган, чунки Валерийга кафедра мудирлиги лавозими таклиф қилинган.

Икки ака-ука болаликдан технологияларга қизиққан. Николай бутун ёшлигини математикага ҳавас билан бағишлаган ва элита ҳисобланган 239-ФМЛ мактабидаги математика тўгарагида шуғулланган — айнан шу тизим тўгаракларидан машҳур математик Григорий Перельман ҳам етишиб чиққан. Ёш Николай ҳақидаги тасвирлар уни фанга чуқур шўнғиб кетган, лекин оддий маиший ва ижтимоий муаммоларни ҳал қилишда қийинчилик сезадиган шахс сифатида тавсифлайди. Аммо у ўзига ўхшаш инсонлар орасида ўсган, шунинг учун ўша муҳитда ўзини анча қулай ҳис қилган бўлиши мумкин.

1996-1998-йилларда Николай халқаро математика олимпиадасида Россия шарафини ҳимоя қилиб, уч марта кетма-кет олтин медаль ютган. 1998-йилда эса Санкт-Петербург давлат университетининг математика-механика факультетига ўқишга кирган.

Иккинчи курсдаёқ, Николай иштирок этган дастурчилар жамоаси Ассоциация ҳисоблаш техникаси (ACM) томонидан ўтказиладиган нуфузли халқаро дастурлаш танловида ғолибликни қўлга киритган.

Илмий фаолияти

2005-йилда Николай Дуров Санкт-Петербург давлат университетида «Аракелов геометриясига янги ёндашув» мавзусида диссертация ҳимоя қилган. Шундан сўнг, у илмий фаолиятини Германиянинг Бонн университетида давом эттирган ва 2007-йилда «Аракеловнинг сингуляр геометрияси» мавзусида иккинчи диссертацияни ҳимоя қилган.

Аракелов геометрияси — бу классик геометрия ва сонлар назарияси ғояларини бирлаштирувчи математиканинг бир соҳасидир. У абстракт математик тизимни тасвирлайди, унда ҳам узлуксиз (геометриявий), ҳам дискрет (сонли) элементлар мавжуд.

Бу назарий соҳа бўлиб, асосан сонлар назариясидаги мураккаб масалаларни ҳал этиш учун қўлланилади. Шу билан бирга, у криптография билан ҳам боғлиқ — айнан шу соҳада Николай кейинчалик илмий тадқиқотларини амалиётга татбиқ этишга қизиқиб қолган.

Николай Дуровнинг илмий ишлари унчалик кўп эмас — Math-net сайтида унинг бешта илмий мақоласи ва тўртта маърузаси қайд этилган. Биринчи мақоласи 2004-йилга, охиргиси эса 2018-йилга тегишли.

Эҳтимол, унинг ишлари камлиги сабаби 2006-2007-йиллардан бошлаб у фундаментал фанлардан узоқлашиб, укаси Павелнинг тижорий лойиҳаларига тўлиқ киришган ва илмий фаолиятини хобби сифатида давом эттирган.

Николай Дуровнинг «ВКонтакте» яратилишидаги роли катта бўлган, аммо унинг аниқ вазифалари номаълумлигича қолмоқда. Ака-уканинг таъкидлашича, VK’нинг коди ва дизайнини Павел мустақил ишлаб чиққан, Николай эса лойиҳага фақат 2008-йилда – мутахассислашган маълумотлар базаси тизимларини ишлаб чиқиш зарурати туғилганидан кейин қўшилган. Бироқ, Антон Розенбергнинг сўзларига кўра, Николай Дуров аслида 2007-йилданоқ VK’нинг техник директори бўлган ва уни ўз ёрдамчиси сифатида ишга таклиф қилган. Улар биргаликда компаниянинг деярли барча техник ишларини бажарган: ускуналарни бошқариш, янги серверларни созлаш, тизим юкламасини баланслаш, авариялардан сўнг тиклаш, DDoS-ҳужумлардан ҳимоялаш, PHP-кодни тузатиш ва ҳатто янги сервислар ишлаб чиқиш. Демак, Николай Дуров «ВКонтакте»нинг фаолиятида фақат маълумотлар базаси билан чекланиб қолмаган, балки платформанинг асосий техник инфратузилмасини шакллантирган муҳандислардан бири бўлган.

Журналист Николай Кононов ҳам ўзининг «Код Дурова» китобида Николай Дуров «ВКонтакте» пайдо бўлган илк кунлариданоқ барча техник масалаларга жавобгар бўлганини тасвирлайди.

Бундан ташқари, Николай «ВКонтакте»нинг фаол фойдаланувчиларидан бири бўлиб, унинг аватарида украин анархисти Нестор Махнонинг портрети турган.

2013 йилгача Николай Дуров «ВКонтакте»нинг техник директори лавозимида қолган, аммо аниқ нималар билан шуғуллангани номаълум. Укаси Павелнинг Россиядаги инвесторлар, акциядорлар ва ҳукумат билан можаролари кучайган сари, Николайнинг исми компания тарихидан деярли йўқолиб борган.

Бир йил ўтиб, ака-ука Дуровлар ижтимоий тармоқ устидан назоратни бутунлай йўқотган. Павел Россия билан очиқчасига алоқани узиб, Сент-Китс ва Невис орол давлатидан фуқаролик олади. Антон Розенбергнинг айтишича, айнан шу вақтга келиб Николай онасининг уйидан кўчиб чиқиб, ўз шахсий квартирасига жойлашади.

Николай илмий фаолиятини ҳам давом эттирган — 2011-йилда у Россия Фанлар академиясининг В.А. Стеклов номидаги Математика институтининг Санкт-Петербург бўлими (ПОМИ РАН) ходими сифатида илмий мақола нашр қилган. Маълумотларга кўра, 2017 ва 2021-йилларда у ПОМИдан маош олган.

2013-йилда Николай ўзининг MTProto номли шифрлаш протоколини ишлаб чиқади, у кейинчалик Дуровлар янги лойиҳаси — Telegram’нинг асосига айланади. Павел Дуровнинг сўзларига кўра, бу протокол аввал бошда ака-ука ўртасида хавфсиз мулоқот учун яратилган.

Бу ғоя Дуровлар хаёлига 2011-йилда келган. Ўша пайтда Россияда оммавий намойишлар бошланган, Павел эса тўсатдан уйига тинтув билан келган хавфсизлик хизматлари ҳақида акасига хабар бериш учун SMSдан бошқа ишончли алоқа каналига эга эмаслигини тушуниб қолган.

Telegram’нинг янги лойиҳасида Николай техник директорга айланади. Унга боғлиқ илк йирик можаролардан бири 2017-йилда юз беради. Ўша йили Николайнинг болалик дўсти ва собиқ ҳамкасби Антон Розенберг Telegram’дан ҳайдалади. Розенберг бу ҳақда узун баёнот чоп этган ва унда Николай унинг қизига — келажакдаги рафиқасига — ошиқ бўлгани сабабли ишдан бўшатилганини даъво қилади.

Бундан ташқари, Розенберг Telegram’нинг ички механизми ҳақида бир қатор махфий маълумотларни ошкор қилган. Унга кўра, можаро давомида унинг чат тарихи тўсатдан йўқолган, бир кун ўтиб эса қайта тикланган. Розенбергнинг тахминича, буни Николай Дуров қилган, чунки айнан у Telegram’нинг матн муҳаррири (text engine) муаллифлари орасида кўрсатилган ва ушбу функцияни амалга ошириш имконига эга бўлган.

Розенберг Николайни ўта ғалати шахс сифатида тасвирлайди: у кундалик ҳаётда мустақил бўлмаган, онасига кучли боғланиб қолган, ҳатто молиявий ишларини ҳам у бошқарган. Онаси ҳатто «ВКонтакте»даги сайт кўрилганлик статистикаларини кузатиб боргани айтилади.

Санкт-Петербург давлат университети форумида Николай Дуровнинг никнейми K.O.T. бўлган, кейинчалик бу «Кот» (Мушук) тахаллусига айланган ва вақт ўтиши билан унинг ҳақиқий исмини деярли бутунлай сиқиб чиқарган. Розенбергнинг айтишича, Николай ўзини мушук деб ҳисоблайди, онасини эса «Катта Мушук» деб атайди, кўчада ва ресторанларда миёвлашни ёқтиради ва ҳатто бошқаларни ҳам шундай қилишга чақиради.

Розенберг Николайнинг бундай хатти-ҳаракатлари қаердан келиб чиққанини аниқ билмаслигини айтган. Болалик даврида бундай ҳолатлар кузатилмаган, шунинг учун «К.О.Т.» аббревиатураси нимани англатишини у Николайдан бир неча бор сўраган, аммо жавоб ололмаган. Бир тахминга кўра, бу уларнинг Морфей (Морфеус) исмли мушуги ўлгани билан боғлиқ бўлиши мумкин. Ҳатто учрашувлар вақтида Николай осмонга қараб: «Морфеюшка қаерда?..» деб сўраши, уни билмаган одамларни қаттиқ ҳайратга солган.

Ўз навбатида, Павел Дуров Антон Розенбергнинг Telegram’дан бўшатилишига алоқаси йўқлигини таъкидлайди ва Розенбергни руҳий касалликдан азият чекаётган одам сифатида тасвирлайди.

TON саргузашти: Николай Дуровнинг муваффақиятсиз криптоолами

Николай Дуровнинг илмий қизиқишларидан бири криптография бўлган. Павел эса ўзини либертариан деб ҳисоблаган ва марказлашган назоратга қарши чиққан (умуман олганда, Дуров ака-укаларнинг сиёсий қарашлари доимо ўхшаш бўлган). Шу сабабли, улар блокчейн ва криптовалюталардан четда туролмаган.

2018-йилда Telegram улкан лойиҳа — TON (Telegram Open Network) криптовалюта экотизимини тақдим этади. Бу марказлашмаган тармоқ бўлиб, у ерда фойдаланувчилар хабар алмашиш, Gram криптовалютаси орқали тўловларни амалга ошириш, харидлар қилиш, смарт-контрактлар тузиш, прокси орқали блокировкаларни четлаб ўтиш ва турли иловалардан фойдаланиш имконига эга бўлиши керак эди.

Gram курси инвесторлардан ташкил топган Марказий Банк томонидан назорат қилиниши, улар токенларни сотиб олиш ва сотиш орқали бозорни мувозанатда ушлаб туриши керак эди.

Лойиҳа ғояси Павелникими ёки Николайники экани аниқ эмас. Бироқ, TON’га оид барча расмий ҳужжатлар Николай Дуров номи билан имзоланган.

Лойиҳа кўпларни илҳомлантирди — инвесторлар орасида ҳатто Роман Абрамович ҳам бор эди. Бироқ, 2019-йилда АҚШ қимматли қоғозлар бўйича комиссияси (SEC) Gram савдосини тақиқлади. Регуляторнинг фикрича, бу криптовалюта эмас, балки инвесторлар учун қимматли қоғоз бўлган.

Шундан сўнг, TON Telegram’дан ажралди ва уни мустақил ишлаб чиқувчилар жамоаси ривожлантиришни давом эттирди.

Ушбу воқеадан кейин ҳам Николай Дуров ҳақидаги жуда кам учрайдиган оммавий маълумотлар буткул йўқолди.

Расман, у ҳали ҳам ПОМИ РАН (Россия Фанлар академияси, Стеклов институти) ходими сифатида кўрсатилади.