Панама канали узунлиги 81,6 километрга тенг. Одатда кемалар ушбу масофани 8-10 соатда босиб ўтади, кутиш вақти билан муддат 25 соатгача чўзилиши мумкин. Канал кунига 36-38 та кемани ўтказиш қобилиятига эга. Аммо ушбу рақамлар турли омилларга, жумладан, об-ҳавога ҳам боғлиқ. 2023 йилнинг 1 октябридан 2024 йилнинг 30 сентябрига қадар канал орқали 11 минг 240 та кема ҳаракатланган. Бу 2022-2023 йилнинг мос даврига нисбатан 20 фоизга кам. Бунга қурғоқчилик туфайли сув сатҳининг пасайиб кетгани сабаб қилиб кўрсатилган.

Каналнинг ёнидан параллель равишида узунлиги 76,6 километрни ташкил этадиган темирйўл тармоғи ҳамда автомагистраль ўтган.

Панама каналининг қурилиш тарихи

Атлантика ва Тинч океанларини боғлаб турувчи сув маршрутини қуриш ғояси XVI аср бошларида, испан конькистадори Васко Нунес де Балбао Панама бўйнини кесиб ўтганидан сўнг пайдо бўлган. Аммо ўшанда ушбу ғояни амалга оширадиган технологиялар мавжуд эмасди ва буни XIX аср охирларида рўёбга чиқаришга муваффақ бўлинди. Шу билан бирга, 1835 йилда АҚШдаги ҳукмрон доиралар ва жамоатчилик Никарагуа орқали канал қуриш ғоясини кўпроқ қўллаб-қувватлаган.

Панама каналини қуриш бўйича биринчи уринишни французлар 1879 йилда, Колумбия ҳукумати билан ўзаро келишув доирасида амалга оширади. Бўлажак сув йўли учун муҳандис Фердинанд де Лессепснинг лойиҳаси асос қилиб олинади — у Мисрдаги Сувайш канали қурилишига раҳбарлик қилганди. Французлар шлюз тизимларидан фойдаланилмайдиган канал концепциясини танлайди.

Канални қуриш ишлари 1881 йил мартда бошланади. 1888 йилда эса режалаштирилган ишларнинг фақат учдан бир қисми уддаланади. Муҳандис-конструкторлик ишларидаги муаммолар, ишчилар орасида ўлим ҳолатларининг кўплиги, коррупция ва раҳбарлик қилаётган компаниянинг масъулиятсизлиги сабаб 1889 йилда барча қурилиш ишлари тўхтаб қолади. Шундан сўнг Францияда компания раҳбариятига қарши суд жараёнлари бошланади, парламент вакиллари, ҳукумат аъзолари ва ОАВ орасида коррупцион ҳолатларга йўл қўйилгани аниқланади.

1894 йилда муаммони шлюз тизими орқали ҳал қилишни режалаштирилган янги компания тузилади. Аммо 1898 йилда дастлабки бюджетнинг катта қисми сарфлаб бўлинади ва раҳбарият лойиҳани АҚШга сотишга қарор қилади. Америкалик мутахассислар эса қурилиш ишларини якунлайди.

Панама каналини ким қурган?

Панама канали лойиҳаси америкалик мутахассислар раҳбарлиги остида амалга оширилади. Қурилиш ишлари 1904 йилдан 1914 йилга қадар давом этади. Лойиҳанинг асосий иштирокчиларидан бири бош муҳандис Жон Стивенс АҚШ президенти Теодеор Рузвелтни канал денгиз сатҳи билан бир хил бўлиши ўрнига, шлюзлар билан жиҳозланиши кераклигига кўндиради. Стивенс ўз таклифини кам харажат кетиши ва хавфсизлик чоралари ишончли бўлиши билан асослаган. Бундан ташқари, Жон денгиз сатҳи бўйича ишлар бошланса, у 1924 йилгача чўзилиши мумкинлигини айтади.

Панама канали ва денгиз сатҳи ўртасидаги фарқ қарийб 26 метрни ташкил этади, шу боис кемалар уни босиб ўтиши учун бутун маршрут бўйлаб ҳаракатланиши керак. Бунга эса махсус шлюзлар тизими орқали эришилади.

Каналнинг очилиши 1914 йил 15 августда бўлиб ўтади. Лойиҳа учун 387 миллион доллар сарфланади. Ўша вақтида бу Қўшма Штатлар тарихидаги энг қиммат қурилиш лойиҳасига айланганди. Аммо бу 1907 йилда тақдим этилган якуний лойиҳа ҳужжатларидан 23 миллион долларга арзонроқ бўлиб чиққан эди.

Канал қурилишининг энг қизғин палласи бўлган 1913 йилда 40 мингга яқин одам меҳнат қилган. Касалхона қайдларига кўра, тропик касаллик ва бахтсиз ҳодисалар оқибатида 5609 киши ҳалок бўлган, аммо кўплаб тадқиқотчилар ушбу рақамлар камайтириб кўрсатилган деб ҳисоблайди. Агар бу рақамларга французлар қурган даврдаги қурбонлар сони ҳам қўшиб ҳисобланса, канал қурилиши давомида жами 25 мингга яқин инсон ҳалок бўлган.

Панама каналининг модернизацияси

1914 йилда учта шлюз қурилади: Атлантика томонида «Гатун», шунингдек, Тинч океани тарафда «Педро-Мигел» ва «Мирафлорес». Ушбу шлюзлар шундай тарзда лойиҳаланганки, турли ўлчамдаги кемалар ҳаракатини таъминлайди.

2000 йилларнинг иккинчи ярмига келиб, Панама каналини модернизация қилишга қарор қилинади. Ишлар 2009 йилда бошланади. Лойиҳанинг умумий қиймати 5,25 миллиард доллар. 2016 йилнинг июнида якунланган ишлар давомида «Коколи» ва «Агуа-Клара» номли янги шлюзлар ўрнатилади ҳамда мавжудлари кенгайтирилади.

Айнан ушбу ўзгаришлар туфайли каналдан нисбатан йирик кемалар ҳаракатлана олади. Каналнинг кенгайтирилиши контейнер ташувчи улкан кемалар, нефть танкерлар, шунингдек, суюлтирилган табиий газ ортилган кемалар ҳаракатини таъминлади.

Панама канали кимга тегишли?

Айни вақтда Панама канали Панама давлати томонидан бошқарилади. 1979 йилгача каналнинг тўлиқ бошқаруви Қўшма Штатлар назоратида эди. 1979-1989 йиллар давомида уни Панама—АҚШ қўшма комиссияси бошқарган. Канални қуриш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқини АҚШ 1903 йилда давлат котиби Жон Хей ва Панама элчиси Филипп-Жан Бюно-Вариля томонидан имзоланган шартнома бўйича қўлга киритган.

Америкаликлар аввалига Колумбия билан шартнома тузмоқчи бўлади (Панама ушбу давлатнинг депртаменти мақомига эга эди), аммо Колумбия сенати ҳужжатни ратификация қилишдан бош тортади. Шу боис АҚШ 1903 йил ноябрда Панаманинг ажралиб чиқишини қўллаб-қувватлайди ва шу ойнинг ўзида унинг ҳукумати билан шартномани имзолайди.

Шартномага кўра, Панама 10 миллион доллар миқдоридаги бир марталик компенсацияни олган, 1913 йилдан АҚШ ижара ҳақи сифатида ҳар йили 250 минг доллар тўлашни бошлаган (1936 йилда бу 430 минг долларга, 1955 йилда 1,93 миллион долларга оширилган). Аммо Бюно-Вариля шартномаси Панама ҳукуматининг расмий тасдиғига эга бўлмагани сабаб мамлакат аҳолисида ҳужжатнинг легитимлиги бўйича шубҳа пайдо бўлади.

Американинг канал ҳудуди устидан назорати туфайли Қўшма Штатлар ва Панама ўртасидаги муносабатлар кескинлашиб боради. Республика ҳукумати сув йўлини миллийлаштириш масаласини мунтазам равишда кўтаришга ўтади. 1964 йилда АҚШ фуқаролари ва панамаликлар ўртасида юзага келган тўқнашув икки мамлакат дипломатик алоқаларнинг вақтинча узилишига сабаб бўлади.

Вашингтон Америкага қарши кайфият кучайиб бориш хавфини тушунган ҳолда Пнама билан канал мақомини ўзгартириш бўйича музокаралар бошлайди. 1977 йил сентябрда Панама етакчиси Омар Торрихос ва Америка президенти Жимми Картер иккита битим имзолайди:

• Панама каналининг доимий нейтралитети ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи — ушбу ҳужжат билан АҚШ канал ҳудудига ҳарбий объектларни жойлаштира олмайди, аммо ҳарбий кемаларини сув йўли орқали таший олади;
• Панама канали шартномаси — унга мувофиқ канал ҳудуди 1979 йил 1 октябрдан мавжудлигини йўқотади, бутун инфратузилма иншоотлари эса 1999 йил 31 декабрда панамаликлар бошқарувига берилади.

1981 йилда Торрихос ҳалок бўлганидан кейин АҚШ ва Панама ўртасидаги муносабатлар яна кескинлашади. 1999 йилдан Панама канали бошқаруви махсус ташкил этилган давлат компанияси томонидан бошқарилади.

Панама каналининг аҳамияти

Канал кемаларни Горн бурни (Жанубий Америка қитъаси тугаган нуқта) ва Яхши умид бурни (Африканинг жанубий нуқтаси) орқали сузишдан халос этади. Бу юкларни ташиш вақтини қисқартиради ва ёнилғини тежайди, шунингдек, глобал денгиз ташувларининг атроф-муҳитга зарарли таъсирини камайтиришга ёрдам беради.

Канал қурилиши сабаб АҚШнинг шарқий соҳилларидан ғарбий соҳилларигача бўлган денгиз йўли 22,5 минг километрдан 9,5 минг километргача камайган, Осиёдан Атлантика океанига бориш учун 39 сутка кетган бўлса, канал туфайли бу 26 кунга тушган.

Панама канали орқали асосан АҚШ (71,5 фоиз), Хитой ва Япония товарлари ташилади. Кемалар кўпинча нефть ва нефть маҳсулотлари, шунингдек, контейнерларни ташиш билан шуғулланади. Канал ўзининг ҳарбий жиҳатдан аҳамиятини Иккинчи жаҳон урушида номоён этган. Вашингтон ушбу сув йўли орқали Корея ва Вьетнамга ҳам ҳарбий қурол-яроғлар етказишини амалга оширган. Назоратни Панамага берганига қарамай, АҚШ ҳарбий кемаларни у орқали ташиш ҳуқуқини сақлаб қолган.

Панама канали ва Трамп

2024 йил декабрь охирларида АҚШнинг янги сайланган президенти Доналд Трамп Панама ҳукуматига мурожаат қилиб, канални Қўшма Штатлар назоратига қайтариш билан таҳдид қилди. Бунга Америка кемаларидан ундирилаётган йиғимлар миқдори ошиб кетгани сабаб қилиб кўрсатилган.

Бундан ташқари, Трамп Хитойнинг канал устидан назоратни қўлга киритмоқчилиги борасидаги хавотирини ҳам бирлдирган. The New York Times маълумотларига кўра, каналнинг қарама-қарши томонларидаги иккита порт Hutchison Ports PPC компанияси томонидан бошқарилади — у Гонконгдаги компанияга тегишли.

3 февраль куни Панама президенти Хосе Раул Мулино унинг мамлакати Хитойнинг Панама каналидан савдо мақсадларида фойдаланиш бўйича ҳамкорлигини назарда тутувчи «Бир камар, бир йўл» ташаббусидан чиқишини айтди. «Мен муҳим қарор қабул қилдим ва бу ҳақда сизни хабардор қиляпман. Ҳукуматим 2017 йилда «Бир камар, бир йўл» ташаббуси бўйича ўзаро англашув меморандумини янгиламайди. Бу тўғри. Лойиҳани муддатидан олдин якунлаш имкониятини ўрганамиз», деди Мулино кеча АҚШ давлат котиби Марко Рубио билан музокаралардан сўнг журналистларга.

2 февраль куни Марко Рубио Хосе Раул Мулино билан учрашувда Хитойнинг Панама каналига таъсиридан норозилигини билдирди. Давлат департаменти раҳбари «мавжуд вазиятни қабул қилиб бўлмаслигини ва зудлик билан ўзгартирилмаса, Қўшма Штатлар ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича чора кўриши кераклигини айтди», деди АҚШ Давлат департаменти матбуот хизмати раҳбари Темми Брюс.

Шу куни Мулино Вашингтон билан мулоқотни ижобий деб атади. Шубҳа йўқки, канал Панама назорати остида ва бу мақом ўзгаришсиз қолади, дея тушунтирди Панама президенти.